Raskopki haradzišča na Miency, jakoje i było letapisnym Mienskam, dali mahčymaść dakładna vyznačyć, kali budavałasia stalica Biełarusi. Drevy dla mahutnych ścienaŭ horada byli śpiłavanyja z žniŭnia 997-ha pa sakavik 998 hoda. Adkryćcio stała vynikam supracy archieołahaŭ i batanikaŭ.
Čamu mienavita ciapier pačali kapać haradzišča na Miency?
Maštabnyja raskopki ŭ vieraśni 2022 hoda byli anansavanyja premjer-ministram Ramanam Hałoŭčankam, viadomym svajoj zacikaŭlenaściu historyjaj i kalekcyjanavańniem pramietaŭ daŭniny, i adrazu ž havorka zajšła pra stvareńnia na haradziščy historyka-archieałahičnaha kompleksu.
«Heta jašče adno śviedčańnie taho, što biełaruskaja dziaržaŭnaść nie prydumanaja, nie kimści pryŭniesienaja, a spradviečna naša», — tłumačyŭ značnaść pomnika Hałoŭčanka.
Užo ŭviesnu nastupnaha hoda pačalisia adny z samych maštabnych raskopak u Biełarusi, da jakich byli pryciahnutyja vialikija dziaržaŭnyja hrošy, šmat ludskich resursaŭ i ŭvahi miedyja. Ludziej na raskopki zvozili z usioj krainy: i vałancioraŭ z 17 VNU Biełarusi (i navat adnoj rasijskaj), i maładych navukoŭcaŭ z Akademii navuk, i navat školnikaŭ. Svaim vizitam na Mienku adznačylisia mnohija topavyja čynoŭniki, a taksama pravasłaŭny mitrapalit.
Chod raskopak i pieršyja vyniki
Raskopki praciahvalisia dva hady, daŭšy bahata materyjałaŭ dla dalejšych daśledavańniaŭ. Siarod najbolš uražalnych vynikaŭ daśledavańniaŭ 2024 hoda — adkryćcio składanaj sistemy draŭlanych umacavańniaŭ na Vialikim haradziščy.
U asnovie lažali dvajnyja zruby — kleci-harodni, sabranyja ź biarvieńnia, rublenaha «ŭ abło». Vonkavaja kleć była zroblena z dubu, unutranaja — sa źmiašanych parod, pry hetym samyja masiŭnyja biarviony dyjamietram da 40 sm vykarystoŭvalisia dla vonkavaj, paŭnočnaj ściany. Kanstrukcyi ŭtrymlivalisia dziakujučy hakavym zamkam, zamacavanym draŭlanymi nahielami. Ahulnaja vyšynia zachavanych viancoŭ dasiahała 2,5 m, a vyšynia ścien — da 6—7 m. Unutry kleciaŭ zafiksavany zapaŭnieńni z hleju, pojmiennaj hliny i mułu, u jakich znojdzieny frahmienty kieramiki, draŭlanyja łapaty, vyraby ź mietału i kostki žyvioł.
Da harodniaŭ z paŭdniovaha boku prymykaŭ šerah pustaciełych kleciaŭ pamieram 5 × 5 m i vyšynioj da 1,5 m, a z paŭnočnaha — dva rady paŭkleciaŭ, zroblenych z toŭstych dubovych biarvieńniaŭ z tymi ž hakami i nahielami. Takaja kanstrukcyjnaja schiema śviedčyć pra technična raźvituju abarončuju sistemu. U dadatak da hetych znachodak na terytoryi kala paŭdniovaha ŭvachodu na haradzišča zafiksavany ślady pažaru XI stahodździa — z nakaniečnikami streł, abharełaj kieramikaj i pradmietami ŭzbrajeńnia, a taksama pachavańni XV—XVI stst. i śmiećcievyja jamy XVII stahodździa.
Na Małym haradziščy daśledavańni pakazali, što tut taksama isnavali draŭlanyja ŭmacavańni, choć i mienšych pamieraŭ, čym na Vialikim. Archieołahi vyjavili reštki zharełaj kleci, u jakoj znajšli zbroju, amunicyju i srebranyja ŭpryhožvańni XI stahodździa. Ź ciaham času hetyja kleci, zbudavanyja naprykancy X — pačatku XI stahodździa, pačali razburacca, ich pastupova zasypała ziamla.
Na navakolnych sieliščach vyjaŭlenyja materyjały X—XII stahodździaŭ, frahmienty piečaŭ, haspadarčyja i śmiećcievyja jamy, a taksama asobnyja znachodki paźniejšaha pieryjadu, uklučajučy pachavańni i redkija juvielirnyja vyraby. Asabliva vyłučajecca pazałočanaja nakładka z vyjavaj tvaru Chrysta.
Usio pieraličanaje, pa mierkavańni archieołahaŭ, havoryć pra toje, što archieałahičny kompleks na race Miency źjaŭlajecca adnym z najvažniejšych pomnikaŭ damanholskaha pieryjadu na terytoryi Biełarusi.
Napeŭna, upieršyniu z časoŭ raskryćcia staražytnaha Bieraścia ŭ kancy 1960-ch hadoŭ na haradziščy na Miency było vyrašana zakansiervavać u takim značnym abjomie vyjaŭlenyja draŭlanyja kanstrukcyi dla dalejšaha ekspanavańnia.
Dreva jak krynica dla datavańnia
Cikaŭnaść da draŭlanych kanstrukcyj była i inšaja, bo mienavita dreva mahło dać adkaz na toje, kali tut źjaviŭsia horad, to-bok umacavanaje pasielišča.
U kancy 2023 hoda Instytut ekśpierymientalnaj bataniki NAN Biełarusi adabraŭ 50 uzoraŭ draŭniny vyjaŭlenych kanstrukcyj dla ich vidavoj identyfikacyi i datavańnia najstaražytniejšych zbudavańnia horada. Pieršyja vyniki radyjevuhlarodnaha analizu draŭniny stali viadomyja ŭ lutym 2024 hoda. U haziecie «Navuka» vyjšaŭ artykuł «Šaniec stalicy stać bolš staražytnaj» pra raskopki na race Miency.
Radyjevuhlarodny analiz biarvieńnia z vała pakazaŭ, što jany datujucca ŭ dyjapazonie 750-991 hh. Zvyčajna pry takoj raźbiežcy pryniata brać siaredniaje značeńnie, a heta aznačała, što Minsku jak horadu pryblizna kala 1150 hadoŭ, što bolš jak na 190 hadoŭ bolš, čym kali ličyć ad daty pieršaj piśmovaj zhadki.
Dendrachranałohija ŭhłyb tysiačahodździa
Druhi sposab datavańnia draŭniny, dendrachranałahičny analiz, daje kudy bolš dakładnaje datavańnie, ale ŭ vypadku z takimi staražytnymi pomnikami atrymać jaho značna bolš składana.
Hadavyja kołcy ŭtvarajucca ŭ vyniku siezonnaha rostu dreŭ: letam drevy rastuć chutčej, utvarajučy śvietłyja šyrokija kołcy, a zimoj rost zapavolvajecca, stvarajučy vuzkija ciomnyja kołcy. Kožnaje kołca adpaviadaje adnamu hodu žyćcia dreva.
Šyrynia kołcaŭ adlustroŭvaje ŭmovy nadvorja ŭ roznyja hady. Paraŭnoŭvajučy ŭzory z adnaho rehijona, navukoŭcy supastaŭlajuć kołcy, kab vybudavać chranałahičnuju paśladoŭnaść, jakaja siahaje ŭ staražytnaść. Hetaja paśladoŭnaść dazvalaje dakładna datavać uzrost draŭniny ŭ archieałahičnych pomnikach, u tvorach mastactva i architektury.
Prablema ŭ tym, što na Biełarusi niama duboŭ choć by 700-hadovaha ŭzrostu, maksimalny zafiksavany ŭzrost duba ŭ Biełarusi — kala 400 hadoŭ. Heta značyć, što dla taho, kab zahlanuć hłybiej, treba šukać alternatyŭnyja krynicy draŭniny, naprykład, u pomnikach architektury. Ale i tut jość vidavočnyja abmiežavańni: u krainie niama draŭlanych pomnikaŭ, raniejšych za XVII stahodździe.
Supracoŭniki Instytuta ekśpierymientalnaj bataniki ciesna supracoŭničajuć z historykami. Jany vyvučyli draŭlanyja znachodki z raskopak u Viciebsku i Połacku, a ŭ płanach — daśledavańni ŭ Krevie i Mścisłavie. Z dapamohaj dendrachranałohii vyznačali ŭzrost čoŭna, padniataha ź Niomana, a padčas rekanstrukcyi Safijskaha sabora ŭ Połacku pravodzili datavańnie dubovych elemientaŭ jaho kanstrukcyi, jakija pakazali, što jany byli śsiečanyja ŭ 1124—1137-ch hadach.
Adna z dendrachranałahičnych škał była sfarmiravana jašče ŭ saviecki čas na padstavie materyjałaŭ sa Smarhoni. Jašče adnu raspracavali ŭ 2019—2021 hadach na bazie draŭniny ź Loźnienskaha rajona — duboŭ, padniatych sa dna rek Łučosa i Čarnica. Uvieś praces byŭ vielmi pracajomki: usie ŭzory zdabyvalisia ŭručnuju. Akramia taho, była stvorana škała i dla Zachodnie-Dźvinskaha rehijona. Niadaŭna była stvorana i apublikavana biełaruskaja tysiačahadovaja chranałohija pa saśnie.
Daciahnuć dendrachnanałahičnuju škału da času ŭźviadzieńnia ŭmacavańniaŭ haradzišča na Miency technična składana, ale całkam mahčyma. U sakaviku 2025 hoda supracoŭniki Instytuta ekśpierymientalnaj bataniki NAN Biełarusi paviedamili, što im udałosia dakładna sinchranizavać i pabudavać škału pa ŭzorach, uziatych z raskopak na Miency.
Na Miency ŭzory dla dendrachranałahičnaha analizu adbiralisia na praciahu dvuch hadoŭ — pa miery raskopak, kali archieołahi dachodzili da nižnich jarusaŭ kleciaŭ (čaćviortaha-piataha viancoŭ).
U datavańni pabudoŭ dendrachranałahičnym mietadam jość adna niazručnaść — śpił dreva možna dakładna datavać tolki kali zachavałasia apošniaje kołca abałony, źniešnija vilhotnyja maładyja słai dreva, jakija znachodziacca pad karoj. Ale zvyčajna ŭ architektury vykarystoŭvajecca apracavanaje dreva, sčasanyja z bakoŭ stvały.
Na Miency draŭnina znachodziłasia ŭ vilhotnaj hlebie i była dobra zakansiervavanaja, što dazvoliła vyjavić navat asobnyja biarviony z zachavanaj karoj — klučavy faktar dla dakładnaha datavańnia.
Usiaho daśledčyki adabrali 95 uzoraŭ: 84 śpiły i 11 kiernaŭ (pry dapamozie śpiecyjalnaha bura). Ź ich 34 udałosia sinchranizavać u adzinuju chranałohiju daŭžynioj 170 hadoŭ.
Atrymanyja na Miency ŭzory navukoŭcy paraŭnali z tryma ŭžo isnujučymi dendrachranałahičnymi škałami.
U vyniku było ŭstanoŭlena, što drevy z umacavańniaŭ haradzišča na Miency byli śpiłavanyja z žniŭnia 997-ha pa sakavik 998 hoda, a raśli jany pačynajučy z 820-ch hadoŭ. Heta całkam układajecca ŭ radyjevuhlarodny dyjapazon (750—991 hh.), paćviardžajučy dakładnaść vynikaŭ.
Novaja data — zima 997/998 hadoŭ — była aficyjna ahučanaja na navukovaj kanfierencyi ŭ mai hetaha hoda. Jaje prezientavali ŭ supolnym dakładzie kiraŭnik raskopak Andrej Vajciachovič, dyrektar Instytuta historyi NAN Vadzim Łakiza i zahadčyk centra archieałohii Alaksiej Aŭłasovič.
Ci možna «sastaryć» horad?
Dakładnaje datavańnie draŭniny havoryć pra toje, što pasielišča na Miency, jakoje ličycca letapisnym Mienskam, stała horadam, heta značyć zajmieła ŭłasnyja ŭmacavańni, nie raniej za 998 hod.
Možna padličyć, što zychodziačy z hetaj daty historyja horada naličvaje kala 1027 hadoŭ, u toj čas jak adšturchvajučysia ad daty pieršaj letapisnaj zhadki jamu 958 — uzrost horada ŭdałosia pavialičyć na 69 hadoŭ.
Tym nie mienš uzrost haradoŭ usio ž pryniata adličvać ad pieršaj piśmovaj zhadki pra ich, ale ŭ praktycy našaha rehijona jość vypadki, kali prymałasia palityčnaje rašeńnie ličyć horad našmat starejšym, čym było pryniata.
Najbolš jaskravy prykład adbyŭsia z Kijevam, kali savieckaje kiraŭnictva Ukrainy vyrašyła ŭ 1970-ch hadach adznačyć maštabny jubilej, ale nie było nahody. Pieršaja letapisnaja zhadka pra Kijeŭ — u «Apovieści minułych hadoŭ» — adnosicca da 860 hoda. 1100-hodździe było prapuščana, bo prypała na 1960-ja. Čakać nastupnaj kruhłaj daty treba było jašče amal stahodździe.
Abapirajučysia byccam by na archieałahičnyja znachodki, spačatku źbiralisia adznačać 2700-hodździe Kijeva, kab zrabić jaho adnym z najstaražytnych haradoŭ Jeŭropy, roŭnym viečnamu Rymu.
Ale takuju prapanovu paličyli zusim fantazijnaj na ŭzroŭni JUNIESKA, tamu daviałosia abmiežavacca 1500-hodździem. Adzinaj začepkaj dla adniasieńnia zasnavańnia Kijeva na V stahodździe byli niekalki znojdzienych maniet vizantyjskaha impieratara Anastasija I, jaki kiravaŭ u 491—518 hh. U astatnim archieałohija pakazvaje na isnavańnie pasielišča prynamsi ŭ VI stahodździ, a horada — z IX stahodździa.
Tym nie mienš dyrektyŭna, biez pryviazki da jakoj-niebudź daty, była vyznačana data adznačeńnia 1500-hodździa Kijeva — 1982 hod, da jakoha stalicu savieckaj Ukrainy dobraŭparadkavali i navat adnavili niekatoryja pomniki staražytnaruskaj daŭniny.
Heta nie toje, čaho chacieli?
Datavańnie haradzišča na Miency maje pad saboj kankretny navukovy hrunt, jaki pakidaje mała miesca dla sumnieńniaŭ, što ŭmacavańni vakoł pasielišča ŭźnikli blizka da 998 hoda. Adnak ci piarojduć ułady na takoje «letaźličeńnie»?
Pryniataja raniej data 1067 hod davała nadzieju ŭ ahladnaj pierśpiektyvie, praz 42 hady, adznačyć 1000-hodździe stalicy, a pavodle novaj daty takaja mahčymaść była prapuščana. I choć małaimavierna, što niechta z pradstaŭnikoŭ ciapierašnich uładaŭ dažyvie da jubileju, dla horada lepš mieć u pierśpiektyvie vialikaje śviata, čym nie mieć.
A ci ŭdałosia pakazać, «što biełaruskaja dziaržaŭnaść nie prydumanaja, nie kimści pryŭniesienaja, a spradviečna naša», jak toje nakazvaŭ sam Hałoŭčanka pierad pačatkam rabot?
Hod pabudovy Mienska prypadaje na paśla času, kali paśla niaŭdałaha zamachu na kijeŭskaha kniazia Uładzimira Śviatasłavaviča, prykładna ŭ 980-ja hh. z Kijeva byli vyhnanyja Rahnieda sa svaim synam Iziasłavam. Pavodle letapisaŭ, Iziasłaŭ atrymaŭ u vałodańnie «dziedaŭščynu», dziedavy ziemli — połackija ŭładańni svajho dzieda Rahvałoda.
Toj pieryjad byŭ niepraciahłym pieryjadam pramoj zaležnaści biełaruskich ziemlaŭ ad Kijeva. Zaŭvažcie, što pavodle letapisnaha padańnia Iziasłaŭ viarnuŭsia nie ŭ stolny Połack, a ŭ admysłova pabudavany pravincyjny haradok — ciapierašniaje Zasłaŭje kala Mienska, dzie jon byŭ adharodžany ad połackaha vieča.
Sam horad Iziasłaŭl zhadvajecca ŭ krynicach našmat paźniej, tolki ŭ 1127—1128 hadach. Z toj ža imaviernaściu Rahnieda ź Iziasłavam mahli sasłać nie na hołaje miesca, dzie paśla ŭźnik Iziasłaŭl, a ŭ pasielišča na Miency, jakoje, jak my ciapier viedajem, trochi paźniej umacavali ścienami. Dakazać ci abvierhnuć heta amal niemahčyma, navat znachodka ŭ čas raskopak frahmienta posudu z radavym znakam kniazia Iziasłava nie jość nadziejnym dokazam.
Zrešty, nielha vyklučać i inšuju hipotezu — pabudova mahutnaha, dobra abaronienaha Mienska na paŭdniovym rubiažy Połackaha kniastva mahła być źviazanaja nie z vysyłkaj Iziasłava i Rahniedy, a akurat z adnaŭleńniem samastojnaści Połackaj ziamli, jakoje mahło pastupova adbyvacca pry Iziasłavie, jahonym synie Bračysłavie i ŭnuku — słynnym Usiasłavie. Bo Iziasłava z Rahniedaj vysłali ž na hadoŭ 10 raniej za pabudovu Mienska. Tak što źjaŭleńnie Mienska mahło być mocnym znakam samastojnaści.
Značeńnie raskopak
Varta addać naležnaje navukoŭcam, što jany nie pajšli ŭ pahoni za staražytnaściu Mienska pa šlachu stvareńnia mifaŭ, a vydali roŭna toje, što pakazali daśledavańni.
U kožnym razie vialikija raskopki i adkryćci stali mahčymyja dziakujučy apiekavańniu topavych čynoŭnikaŭ, dla jakich biełaruskaja historyja troški bolšaje, čym tolki ideałahičny instrumient.
Takaja redkaja prajava śviadomaha patryjatyzmu siarod biełaruskich elit pakazała, jak šmat možna zrabić pry spryjańni dziaržavy.
«Miedyjnyja» raskopki vyklikali šyrokuju cikaŭnaść da ŭsiaho aznačanaha pieryjadu, źviarnuli ŭvahu na inšyja archieałahičnyja abjekty, adradzili navukovyja dyskusii pa niekatorych pytańniach, zapatrabavali vykarystańnia samych sučasnych navukovych mietodyk i pryviali da supracoŭnictva roznych halin navuki.
Jak by ŭzbahaciłasia biełaruskaja kultura i padrasła biełaruskaja navuka, kali daśledavańni typu jak na haradziščy na Miency byli nie adzinkavym prykładam, a paŭsiudnaj praktykaj?
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆKab pabačyć staražytny Miensk, treba jechać u Hiermaniju? Čamu na Zachadzie pa-inšamu hladziać na słavianskija krepaści
Pazajzdrościli savieckamu Kijevu. Jak u Minsku ledź nie adbudavali vieličnuju bramu, jakoj nikoli nie było
Archieołahi śćviardžajuć, što staražytny horad na Miency ŭźnik u kancy X stahodździa
Hałoŭčanka paabiacaŭ stvaryć muziej na haradziščy na Miency
U raskopkach na Miency čarhovaja siensacyja: znajšli mohiłki XI stahodździa
Siensacyjnaja znachodka na Miency — dla čaho našy prodki vykarystoŭvali hetu fihuru 1000 hadoŭ tamu?
Kamientary
To bok, calkam pravamierna zaćvierdzić novuju datu zasnavaņnia Miensku na Miency !
A chto choča adśviatkavać tysiačahodny jubiliej Miensku na Miency ŭ 2067-m. - nichto nie zabaronić, Novy hod pa starym styli śviatkujuć, dyk i tysiačahoddzie adśviatkujecie, ničoha z horadam praz heta nia zrobicca, a sapraŭdny jubiliej niachaj śviatkujuć unuki... Znajšli mnie prabliemu, nahodu vypić...
Potym Iziaslaŭ pabudavaŭ Zaslaŭje, i sfarmavalasia ŭnikaļnaje "trymiasta", kanhlamierat haradoŭ, z cikavaj, nieŭvasobiŭšajsia pierspiektyvaj i budučyniaj.
Pažar zniščyŭ Miensk na Miency, i jahonyja žychary pierasialilisia ŭ Miensk na Niamizie. Horad uzbujniŭsia, atrymaŭ novy impuļs dlia razvicvia i značnaść, a Zaslaŭje zachavalasia, jak pradmieście.