Češskaha hienerała Vajciachoŭskaha, jaki pachodziŭ ź Viciebska i zahinuŭ u HUŁAHu, paśmiarotna ŭznaharodzili Kryžam abarony dziaržavy
Naščadki Siarhieja Vajciachoŭskaha sabralisia ŭ Prahu z roznych krain śvietu ŭ 80-ju hadavinu vydačy češskaha hienerała ŭ saviecki HUŁAH, piša Radyjo Svaboda.
12 maja 1945 hoda ŭ vyzvalenaj Prazie savieckija orhany kontrraźviedki ŚMIERŠ pryjšli ŭ kvateru hienierała Siarhieja Vajciachoŭskaha i aryštavali jaho. Heta byŭ pačatak darohi ŭ HUŁAH. Darohi bieź viartańnia.
Praz 80 hadoŭ naščadki hienierała, što pryjechali z roznych kutkoŭ śvietu, nie tolki ŭspaminali tyja padziei, ale i atrymali z ruk ministarki abarony Čechii vysokuju ŭznaharodu dla jaho — Kryž abarony dziaržavy.
Karani słavutaha hienierała — u Biełarusi, jon naradziŭsia ŭ Viciebsku ŭ 1883 hodzie. Vajskovuju karjeru pačaŭ u rasijskaj carskaj armii. U časie revalucyi apynuŭsia ŭ Sibiry, dzie jaho šlachi ŭpieršyniu syšlisia z čechasłavackimi lehijanierami. Padčas hramadzianskaj vajny vajavaŭ na baku Biełaha ruchu.
U 1921 hodzie prezident Masaryk zaprasiŭ jaho ŭ maładuju Čechasłavakii — budavać jaje armiju. Praz hod Vajciachoŭski atrymaŭ čechasłavackaje hramadzianstva, a ŭ 1929-m — zvańnie hienierała.
Jak adzin z vysokich vajskoŭcaŭ Čechasłavakii Vajciachoŭski vystupiŭ suprać Miunchienskaj zmovy, nastojvaŭ na tym, što kraina zdolnaja abaranicca i nie musić pierad niemcami kapitulavać. Adnak palityčnaje kiraŭnictva na čale z prezidentam Benešam tady vyrašyła inakš. U 1939-m hienierała nakiravali na piensiju. U časy niamieckaha pratektaratu Vajciachoŭski, niahledziačy na nahlad hiestapa, dałučyŭsia da ruchu antyfašysckaha supracivu «Abarona narodu». Ale ŚMIERŠ u śviatočnaj Prazie traŭnia 1945-ha na Vajciachoŭskaha hladzieŭ nie jak na antyfašysta, a pieradusim jak na «biełaha» aficera i hienierała.
Pavodle daślednikaŭ, vielmi imavierna, što ŭ traŭni 1945-ha aryštavanaha hienierała pierad tym, jak nakiravać jaho ŭ maskoŭskuju turmu «Butyrku», trymali peŭny čas pad pražskim adrasam Dělostřelecká, 11. Raźmieščanuju tut prastornuju viłu zabrali padčas niamieckaj akupacyi ŭ habrejskaj siamji Rozenblumaŭ, tut ža raźmiaściłasia kancylaryja, što zajmałasia vysialeńniem habrejaŭ. Paśla prychodu Čyrvonaj armii tut raskvataravali NKVD sa ŚMIERŠam. Tut ža trymali aryštavanych i brutalna dapytvali vybitnych asobaŭ ź liku emihrantaŭ, niekatoryja viaźni nie pieražyli hetyja dopyty. Sioleta ŭ hetaje miesca, akurat 9 maja, naviedalisia naščadki hienierała Vajciachoŭskaha. Dom z takoj zmročnaj historyjaj paśla vajny praktyčna nie vykarystoŭvali, jon dahetul u avaryjnym stanie. Ciapier jon naležyć Ministerstvu abarony Čechii, jakoje dało delehacyi dostup u budynak u paradku vyklučeńnia.
Akramia hetaha adrasu, siamja naviedała miescy ŭ Brnie i Prazie, dzie Vajciachoŭski žyŭ, budučy viarchoŭnym ziemskim vajskovym načalnikam. U abodvuch haradach jość pamiatnyja doški, adnak pražskaja maje bolš admietnuju historyju. U domie pad adrasam Konviktská 5, Praha 1, dzie była kvatera hienierała, ciapier raźmieščany hatel. Jaho italjanski haspadar kateharyčna admoviŭsia dać zhodu na raźmiaščeńnie doški: na jahonuju dumku, zhadka pra toje, što niekaha adsiul zabrali ŭ HUŁAH, mahła b adpałochać patencyjnych haściej. (Padobnaja ž historyja i z pamiatnaj doškaj Łarysie Hienijuš u Prazie — nie pahadžajecca haspadar domu).
Urešcie došku pamiaci hienierała raźmiaścili na susiednim domie, u jakim techničnaje vučylišča.
Jak uvohule stała mahčyma, što ŭłady Čechasłavakii ŭ 1945-m za svajho hienierała i hramadzianina nie zastupilisia, faktyčna moŭčki pahadziŭšysia ź jaho hvałtoŭnym vyvazam? Pieradača ŭ SSSR skončyłasia dla Vajciachoŭskaha prysudam za antysavieckuju dziejnaść i HUŁAHam, dzie jon pamior u 1951 hodzie. Niahledziačy na prośby siamji i bajavych siabroŭ hienerała, čechasłavackaje kiraŭnictva vyrašyła «nie ŭmiešvacca».
Pavodle historykaŭ, tahačasny prezident Edvard Beneš paličyŭ, što siabroŭstva z SSSR — pieramožcam u vajnie — dla jaho krainy važniejšaje za pryvatny los hienierała. Niekalki dziesiacihodździaŭ imia hienierała dla šyrokaj češskaj hramadskaści (kali nie ličyć daślednikaŭ i historykaŭ) pastupova ŭpadała ŭ zabyćcio.
U saviecki čas Praha, naprykład, ušanoŭvała maršała Konieva — i pomnikam pablizu pasolstva SSSR, i vulicaj jaho imia. Niadaŭna pomnik maršału prybrali i pieradali ŭ muziej, a vulicu Konieva pierajmienavali. Pastupova viartajecca pamiać pra Vajciachoŭskaha jak adnaho z zasnavalnikaŭ čechasłavackaj armii. Hetym razam naščadki Vajciachoŭskaha atrymali z ruk ministarki abarony Čechii Jany Černachavaj Kryž abarony dziaržavy, jakim Siarhiej Vajciachoŭski ŭznaharodžany in memoriam.
Viartańnie Vajciachoŭskaha ŭ šerah hierojaŭ najnoŭšaj češskaj historyi adbyvajecca šmat u čym dziakujučy hramadskim inicyjatyvam. Raniej, u časy Vacłava Haŭła, hienierał Vajciachoŭski (taksama paśmiarotna) atrymaŭ najvyšejšuju dziaržaŭnuju ŭznaharodu Čechii — Orden Biełaha Lva. Na hetu ŭznaharodu jaho naminavała supołka «Jany byli pieršymi», što zajmałasia losami čechaŭ i słavakaŭ, vyviezienych u HUŁAH.
Češski historyk Habryjeła Haŭłujeva, zasnavalnica supołki Zachavańnia pamiaci češskaha supracivu, pajšła dalej za archivy: jana asabista naviedała były Aziarłah pablizu Tajšetu i ŭpeŭniłasia, što ślady hienerała Vajciachoŭskaha žyvyja ŭ pamiaci tamtejšych ludziej. Ale mahiłu jaho, na žal, znajści nie ŭdałosia (viaźniaŭ HUŁAHu chavali, jak viadoma, u masavych mahiłach). Niahledziačy na heta, jana ŭstanaviła tam miemaryjalnuju došku. Dziakujučy daślednicy sučasnyja pakaleńni Vajciachoŭskich adnavili kantakt z Čechijaj. U časie svajho vizitu jany taksama padali zajavu ab viartańni ichnamu prodku českaha hramadzianstva.
Historyk Haŭłujeva kaža, što ŭžo sprabavała ŭstanavić došku svajmu ŭlublenamu hieroju i ŭ Viciebsku, i navat znajšła češskaha fundatara. Pakul, pavodle jaje słovaŭ, sprava spyniłasia na tym, što ŭdałosia vyśvietlić: dom, dzie naradziŭsia lehiendarny hienierał Siarhiej Vajciachoŭski, u Viciebsku nie zachavaŭsia.
Kamientary