Zabyty susied

 Zabyty susied

Biełaruś u kantekście pašyreńnia Eŭraźviazu na Ŭschod

Hety dakład — z seryi pracaŭ, jakija pradstaŭlajuć dumku polskich niedziaržaŭnych kołaŭ na istotnyja mižnarodnyja prablemy. Inicyjataram hetaj spravy źjaŭlajecca fond imia Ściapana Batury. Dakład padrychtavany z dapamohaj Uschodnieeŭrapiejskaha Demakratyčnaha Centru — IDEE.

Biełaruś — susiedka troch dziaržavaŭ (Łatvii, Litvy, Polščy), jakija na praciahu niekalkich hod majuć papoŭnić pašyrany Eŭraźviaz. Dačynieńni z hetaj krainaju z bolš jak 10-miljonnym žycharstvam buduć adnoj z važnych prablemaŭ budučaj zamiežnaj palityki EZ, hetaksama jak stasunki z Ukrainaju ci dyjaloh z Rasiejaj pa pytańni Kalininhradzkaj vobłaści. Eŭrapiejski Źviaz na ŭzroŭni jak Eŭrapiejskaj kamisii, tak i paasobnych dziaržavaŭ, zdajecca, jašče nie da kanca ŭśviedamlaje heta.

Pryčyn adsutnaści zacikaŭleńnia Biełarusiaj z boku EZ niekalki. Pa-pieršaje, dla ciapierašnich krainaŭ Źviazu hetaja dziaržava — “daloki kraj”, ź jakim nichto nie miažuje. Vialikaje značeńnie maje taksama pašyranaje pierakanańnie, što Biełaruś — heta, ułasna kažučy, častka Rasiei, pra što nibyta śviedčać padpisvanyja abiedźviuma dziaržavami ź siaredziny 90-ch intehracyjnyja damovy. Ale najvažniejšaj, peŭna, pryčynaju ihnaravańnia Biełarusi zastajecca adsutnaść palityčnaj kancepcyi ŭ adnosinach z hetaj krainaj. Eŭrapiejski Źviaz dahetul biezdapamožny ŭ spravie niedemakratyčnych dziejańniaŭ biełaruskaha prezydenta Alaksandra Łukašenki. Usio pamianionaje spryčyniłasia da taho, što EZ nie paličyŭ za patrebnaje vypracavać supolnuju stratehiju ŭ dačynieńni da Biełarusi, analahičnuju tym, što datyčać Rasiei j Ukrainy. Nia tolki Źviaz staić pierad dylemaju, što zrabić ź Biełarusiaj. Ciažkaści z realizacyjaj palityčnaha kursu adnosna hetaj dziaržavy vidavočnyja taksama ŭ vypadku Łatvii, Litvy i Polščy. Nazvanyja krainy, adnak, addajuć Biełarusi značna bolej uvahi, čymsia EZ.

Kab zrazumieć sytuacyju, što panuje ŭ Biełarusi, kaniečnie treba pryhledziecca da biełaruskaha hramadztva, a taksama da palityčnaj elity hetaj krainy. Voś čamu pieršaja častka dakładu pryśviečanaja mienavita hetaj prablematycy. Vysnovy ź jaje dazvalajuć sfarmulavać rekamendacyi, što składajuć druhuju častku dakładu.

I. Sacyjalnaja i palityčnaja sytuacyja ŭ Biełarusi

1. Hramadztva

Biełaruskaje hramadztva vielmi nieadnarodnaje ŭ acenkach usich važnych aspektaŭ publičnaha žyćcia. Linii padziełu prachodziać časam na ŭzroŭni pakaleńniaŭ, niaredka, adnak, jany adlustroŭvajuć mahčymaści dostupu da alternatyŭnych krynicaŭ infarmacyi, a taksama stupień adukavanaści kankretnaha asiarodździa. Aktualnym zastajecca taksama padzieł hramadztva na ludziej pachodžańniem z uschodu i z zachadu krainy. Asabliva jon prajaŭlajecca ŭ palityčnych padychodach.

Sposab usprymańnia śvietu i systema kaštoŭnaściaŭ maładoha pakaleńnia, śviadomaść jakoha farmavałasia ŭ peryjad raspadu Savieckaha Sajuzu i stvareńnia biełaruskaj dziaržaŭnaści, istotnym čynam roźniacca ad tych, jakich prytrymlivajucca ludzi starejšaha i siaredniaha vieku. Užo vyrasła pakaleńnie, što nia viedaje inšaj baćkaŭščyny, akramia niezaležnaj Biełarusi, uźnikłaj u vyniku raspadu SSSR u 1991 h. Ciažka ciapier napatkać maładych biełarusaŭ, jakija nastalhična ŭzdychajuć pa niaisnaj krainie savietaŭ. Takaja nastalhija davoli pašyranaja siarod ludziej siaredniaha i starejšaha vieku. Skazanaje, adnak, nie aznačaje, što moładź skroź atajasamlivaje siabie z apazycyjaj. Hramadztva ŭ cełym nie vykazvaje davieru da palityčnaj klasy. I hety skieptycyzm asabliva prykmietny siarod maładoha pakaleńnia.

Davoli vysoki ŭzrovień adukacyi, dostup da Internetu, a taksama ŭsio bolšaja mabilnaść biełaruskaj moładzi, asabliva toj, što žyvie ŭ Miensku, dazvalajuć joj paraŭnoŭvać etyčnyja padychody i jakaść myśleńnia nacyjanalnaj palityčnaj klasy z padychodami i myśleńniem eŭrapiejskich palitykaŭ. Maładoje pakaleńnie ŭžo daloka adyšło ad savieckaha śvietu, tady jak palityki, u tym liku j apazycyjnyja, pa-raniejšamu hłyboka pryviazanyja da minuŭščyny. Navat prezentujučy krajnie antykamunistyčnyja pohlady, jany aperujuć paniatkami i ŭjaŭleńniami pra palityku i hramadztva, charakternymi dla savieckaj palityčnaj elity.

Prarasiejskaja aryjentacyja Łukašenkavaha režymu nie supiarečyć čakańniam biełaruskaha hramadztva. Pierš za ŭsio heta vynikaje ź siamiejnych poviaziaŭ hramadzianaŭ Biełarusi, ź jakich zvyš 30% majuć blizkich svajakoŭ u Rasiei. Mnohija biełarusy atrymlivali adukacyju ŭ rasiejskich universytetach abo raspačynali ŭ Rasiei svaju palityčnuju i prafesijnuju karjeru. Razam z rasiejcami jany słužyli ŭ Savieckaj Armii. Usie hetyja čyńniki farmujuć specyfičnuju systemu łučnaści z hramadzianami Rasiei — łučnaści, jakoj nia moža ihnaravać nivodzin palityk, što pretenduje na kiraŭničyja pasady ŭ Miensku.

Heta, adnak, nie aznačaje, što Łukašenkava palityka intehracyi Biełarusi i Rasiei maje poŭnuju hramadzkuju padtrymku. Uchvalajučy ciesnaje ekanamičnaje, palityčnaje i vajskovaje supracoŭnictva z Rasiejaj, biełarusy nie pahadžajucca na abmiežavańnie dziaržaŭnaha suverenitetu svajoj krainy. Bojaź vyklikaje hałoŭnym čynam perspektyva słužby biełaruskich sałdataŭ u Čačenii abo ŭ rasiejskich harnizonach u Centralnaj Azii.

Isnavańnie biełaruskaj dziaržavy maje asablivuju kaštoŭnaść pryblizna dla 20% žycharoŭ Biełarusi z mocnym pačućciom nacyjanalnaj śviadomaści. Hetaja častka hramadztva vykazvajecca miž inšaha za jak maha šyrejšaje ŭžyvańnie biełaruskaj movy va ŭstanovach i škołach, apeluje taksama da histaryčnych tradycyjaŭ, źviazanych ź biełaruskaj kulturaju i dziaržaŭnaściu. U vačach hetaj častki hramadztva Łukašenkaŭ režym ź jaho zachadami na karyść rasiejskaj movy i ihnaravańniem faktaŭ biełaruskaj historyi vyhladaje antynarodnym.

Bolšaść z zastałych 80% hramadztva nie admaŭlaje patreby isnavańnia biełaruskaj dziaržavy. Prychilnaje staŭleńnie da biełaruskaj dziaržaŭnaści raście ŭ hramadztvie razam sa źmienaju pakaleńniaŭ. Možna dapuścić, što z adychodam pakaleńnia, jakoje z nastalhijaj uspaminaje SSSR, prablema staŭleńnia da niezaležnaści biełaruskaj dziaržavy sydzie na ništo.

Na praciahu apošniaha dziesiacihodździa sotni tysiačaŭ biełarusaŭ pabyvali ŭ roznych eŭrapiejskich krainach. Paraŭnoŭvajučy Eŭropu i Rasieju, jany vykazvajucca chutčej za eŭrapieizacyju Biełarusi. Bolš jak pałova biełaruskich hramadzianaŭ padtrymlivaje ŭstupleńnie svajoj krainy ŭ Eŭrapiejski Źviaz. Prablemaju zastajecca, adnak, paŭsiudnaja niaviera ŭ mahčymaść pieramienaŭ, što mahli b vyvieści Biełaruś na eŭrapiejski šlach.

Demakratyja, padvaliny jakoj budavalisia ŭ 1990—94 h., nie była pryniataja biełarusami. Da siońniašniaha dnia dla ładnaj častki hramadzianaŭ jana asacyjujecca z anarchijaj, inflacyjaj i pustymi palicami kramaŭ. Adsutnaść instytutaŭ samakiravańnia viadzie da taho, što adzinymi prajavami demakratyi jość parlamenckija i prezydenckija vybary. Adnak bolšaść ludziej usprymaje ich jak techničnuju praceduru, jakaja zaklučajecca ŭ farmalnym uchvaleńni raniej užo abranych dziaržaŭnych uładaŭ. Bolšaść biełarusaŭ vieryć taksama ŭ dziejsnaść systemy, uhruntavanaj na adnaasobnym kiraŭnictvie pravadyra, uvasableńniem jakoha vystupaje Alaksandar Łukašenka. Adno siarod intelihiencyi i moładzi daminujuć imknieńni demakratyzavać krainu pavodle eŭrapiejskich standartaŭ.

Łukašenkava ŭłada tolki ŭzmacniła niavieru ŭ mahčymaść demakratyčnych pieraŭtvareńniaŭ. Vybarami i referendumami, što stalisia palityčnym farsam dla apraŭdańnia aŭtarytarnaj formy kiravańnia, byli skamprametavanyja asnoŭnyja instrumenty demakratyi. U paŭsiudnuju źjavu razrasłosia ŭ štodzionnym žyćci parušeńnie zakonu, jakoje vynikaje ź pierakanańnia ŭ fikcyjnaści prava. Zrešty, naiŭna było b prytrymlivacca jurydyčnych normaŭ, da jakich sami ich stvaralniki nia staviacca surjozna.

Bolšaść nasielnikaŭ Biełarusi žyvie ŭ niastačy. Zarobkaŭ, ekvivalentnych niekalkim dziasiatkam eŭra, nie staje dla narmalnaha pražyćcia, darma što pa-raniejšamu nizkimi zastajucca płaty za kvatery i kamunalnyja pasłuhi. U asabliva dramatyčnym stanoviščy viaskoŭcy. Biez uradžaju ź nievialikich dzialanak ci harodčykaŭ jany b paprostu nia vyžyli. Bolšaść haradzkich žycharoŭ, ad universyteckich prafesaraŭ da rabočych, taksama ŭrablaje takija dzialanki. Hetaja praca daje kala 30% usich spažyvanych u Biełarusi praduktaŭ.

Značnaja častka biełaruskich hramadzianaŭ vałodaje, adnak, hrašovymi resursami, u kolki razoŭ vyšejšymi za aficyjnyja dachody. Heta efekt specyfičnaha ŭ Biełarusi staŭleńnia da zakonu. Nivodzin finansavy adździeł niazdatny vyznačyć dachody tysiačaŭ ludziej, jakija zajmajucca pryhraničnym handlem. Pavodle takich praviłaŭ funkcyjanuje ŭvieś biełaruski biznes. Supracoŭniki pryvatnych firmaŭ, kab paźbiehnuć praźmiernaha padatkaabkładańnia, aficyjna atrymlivajuć zazvyčaj tolki častku zaroblenaj sumy. Inšuju častku pracadaŭcy addajuć im, nie pakidajučy nijakaha śledu ŭ dakumentach, jaki b śviedčyŭ pra takuju hrašovuju aperacyju.

Čorny rynak u biełaruskaj ekanomicy (pry isnavańni razhalinavanaj sietki słužbaŭ finansavaha kantrolu) — heta reakcyja na praźmierny fiskalizm dziaržavy. U pryncypie, usiakaja haspadarčaja dziejnaść biez parušeńnia zakonu była b stratnaj. U ahulnym paryvie biełarusy imknucca schavać svoj sapraŭdny majomasny stan. Časta ludzi, deklarujučy dachody na ŭzroŭni 50 eŭra za miesiac, mohuć vyjavicca ŭładalnikami novych aŭtamabilaŭ i najsučasnaj kamputarnaj techniki, amatarami adpačynku na znakamitych kurortach Eŭropy. Demanstracyja zamožnaści nieprychilna ŭsprymajecca suhramadzianami. Bolšaść ličyć bahaćcie vynikam niesumlennych dziejańniaŭ. Tamu z uchvałaju prymajucca zajavy Łukašenki pra baraćbu z karupcyjaj i arhanizavanaj złačynnaściu, a asabliva — efektnyja aryšty dyrektaraŭ vialikich pradpryjemstvaŭ u prysutnaści telekameraŭ. Siaredni biełarus žyvie ŭ pierakanańni, što jaho bieśpierastanna abkradajuć — niesumlennyja čynoŭniki, kamersanty i pracadaŭcy; pry hetym jon nikoli nie zadumvajecca pra ŭłasnyja pavodziny, jakija nie vyklučajuć abychodžańnia ci parušeńnia zakonu.

Palityčnaja śviadomaść hramadzianaŭ Biełarusi farmujecca hałoŭnym čynam pad upłyvam rasiejskich srodkaŭ masavaj infarmacyi. Toje, što dziejecca ŭ śviecie, biełarusy aceńvajuć najčaściej katehoryjami kamentataraŭ papularnych rasiejskich telekanałaŭ; bolej taksama cikaviacca tym, što adbyvajecca ŭ Rasiei, a nie ŭ Biełarusi. Sytuacyja va ŭłasnaj krainie rehularna razhladajecca jak vynik maskoŭskaj palityčnaj hulni. Nudnaja biełaruskaja televizija nie składaje nijakaj kankurencyi niekalkim pryvabnym rasiejskim telekanałam. Isnaja ŭ Biełarusi infarmacyjnaja systema, u jakoj daminantnuju rolu adyhryvajuć rasiejskija telekanały, z adnaho boku, pryvučaje ludziej stavicca da svajho kraju jak da rasiejskaj pravincyi, z druhoha boku, ciaham niekalkich hod zabiaśpiečvała minimum viedaŭ pra asnovy demakratyi i elementy rynkavaj ekanomiki.

Bolš prarasiejskaja, prasavieckaja i prałukašenkaŭskaja — Uschodniaja Biełaruś. Žychary hetaj častki krainy bolš rašuča vykazvajucca za intehracyju z Rasiejaj. U Haradzienskaj i Bieraściejskaj abłaściach na zachadzie krainy, dzie ładnaja častka hramadzianaŭ Biełarusi žyvie z pryhraničnaha handlu z Polščaju, sa stracham usprymajucca źviestki pra perspektyvy ŭviadzieńnia vizaŭ i mahčymaść abmiežavańnia pasažyrskaha ruchu. U zachodniaj častcy krainy dastupnyja dva kanały Publičnaj polskaj televizii, jakija infarmujuć pra Polšču, aryjentavanuju na adaptacyju zachodnieeŭrapiejskich standartaŭ. Vidavočnaja vola hramadzianaŭ Biełarusi zachavać adkrytyja miežy z Polščaju jak akno ź vidam na ŭvieś śviet, moža, nie da kanca zrazumieły, hledziačy z postsavieckaj prastory, ale zvablivy bačnaj perspektyvaj dabrabytu i svabody.

2. Palityka

Biełaruś — kraina z aŭtarytarnym režymam, zbudavanym na nietryvałych asnovach. Reč u tym, što funkcyjanavańnie režymu źviazanaje vyklučna z peryjadam kiravańnia charyzmatyčnaha prezydenta Alaksandra Łukašenki, jaki, karystajučysia paŭnamoctvami, što daje jamu dapoŭnienaja ź jahonaj inicyjatyvy kanstytucyja, prymaje najvažniejšyja rašeńni ŭ sfery jak unutranaj, tak i zamiežnaj palityki. Ź vialikaj dolaju praŭdapadobnaści možna pradbačyć, što mahčymaja źmiena na pasadzie prezydenta nieminuča mieła b vynikam zaniapad pabudavanaj Łukašenkam systemy.

Funkcyjanavańnie Łukašenkavaha režymu i efektyŭnaje z hledzišča jaho intaresaŭ kiravańnie krainaju mahčymyja dziakujučy isnavańniu centralizavanaj struktury dziaržaŭnaj administracyi, jakaja vierna vykonvaje prezydenckija pastanovy. Hetaja centralizavanaja systema ŭłady idealna apraŭdvała siabie ŭ časie ŭsich raniejšych vybaraŭ i referendumaŭ, efektyŭna zabiaśpiečvajučy pieramohu na ich prezydentu i jahonamu palityčnamu lahieru. Adnak padparadkavańnie čynoŭnikaŭ prezydentu nie vynikaje ani ź ich asabistaj addanaści, ani ź idejnaj padtrymki prezydenckaj palityki. Jano — chutčej vynik zvyčajnaha kanfarmizmu i bojazi stracić pasady ŭ vypadku krachu Łukašenkavaha režymu. Možna, takim paradkam, naśmielicca śćviardžać, što nieprychilnaj da Łukašenki biurakratyi nie chapaje pakul impulsu dla buntu suprać svajho patrona. Pry peŭnych akaličnaściach, adnak, toje, što siońnia ihraje na ruku prezydentu — kanfarmizm i biezydejnaść, mahło b chutka stać achilesavaj piatoju jahonaha režymu. Prynamsi častka siońniašnich sajuźnikaŭ Łukašenki schilałasia b da vychadu ź jaho lahieru, kab ža ŭ Biełarusi źjaviŭsia kandydat, jaki karystaŭsia b dastatkova vialikaj padtrymkaju ŭ hramadztvie i mieŭ šancy jak roŭny pavieści z Łukašenkam zmahańnie za post prezydenta. Bo choć Łukašenka ŭvieś čas i lidziruje ŭ sacyjalahičnych apytańniach, jaho papularnaść systematyčna padaje, tady jak hramadzkaja padtrymka apazycyjnych palitykaŭ choć niaznačna, ale raście. I kali b u Biełarusi adbylisia svabodnyja i demakratyčnyja vybary, pieraabrańnie Łukašenki ŭžo nie było b, jak dahetul, napierad pradvyznačana.

Staŭleńnie biełaruskaj biurakratyi da Łukašenki zaležyć najpierš ad pazycyi Rasiei. Biurakratyi brakuje viery ŭ svaje siły, a taksama zdolnaści da samastojnaha palityčnaha dziejańnia. Mała taho, jana prytrymlivajecca ŭsieahulnaha ŭ Biełarusi mierkavańnia, što kluč ad dalejšaha losu Łukašenkavaha režymu znachodzicca ŭ Maskvie. Voś čamu taksama navat niezadavolenaja Łukašenkam častka biurakratyi čakaje mahčymaha vyraznaha syhnału z Kramla. Heta nie aznačaje, što biełaruskaja biurakratyja całkam identyfikuje svaje intaresy ź intaresami Rasiei. Śviedčańniem hetamu jość choć by toj fakt, što mnohija byłyja prezydenckija čynoŭniki (siarod ich taksama niekatoryja z kandydataŭ na pasadu prezydenta) dakarajuć Łukašenku za viadzieńnie prarasiejskaj palityki, jakaja škodzić intaresam Biełarusi (u pryvatnaści, za prodaž rasiejcam pa zanižanych koštach biełaruskaj dziaržaŭnaj majomaści naŭzamien za padtrymku na vybarach).

Biełaruskuju biurakratyju žachajuć fakty vyciskańnia jaje rasiejcami z administracyjaŭ, słužbaŭ biaśpieki, kiraŭničych pasadaŭ u vojsku, a taksama pierajmańnia bankami i firmami z Rasiejskaj Federacyi biełaruskaha nacyjanalnaha nabytku. Adnak biełaruskija elity paralizuje strach pierad marhinalizacyjaj — palityčnaj i prafesijnaj, jaki nie dazvalaje im aktyŭna procidziejać naporu rasiejcaŭ.

Padtrymka Maskvy maje siońnia dla Łukašenki klučavoje značeńnie. Cana hetaj padtrymki — usio bolšaja jaho padlehłaść Rasiei. Maskva, vykarystoŭvajučy niaŭpeŭnienaść Łukašenki napiaredadni vybaraŭ, starajecca prymusić jaho pajści na sastupki ŭ pytańniach, jakija ličyć dla siabie istotnymi. Najbolš jaskravym prykładam hetaha stałasia padpisańnie pry kancy minułaha hodu pahadnieńnia pra ŭviadzieńnie supolnaj valuty i spynieńnie krytyki rasiejskaha patrabavańnia stvaryć adziny emisijny centar u Maskvie. Na praktycy heta paznačaje stratu Biełarusiaj adnaho z atrybutaŭ suverenitetu.

Maskoŭskaja padtrymka maje dla Łukašenki asablivaje značeńnie taksama j tamu, što dasiul jana harantavała jamu dastatkovaje zamiežnaje prykryćcio. Rasieja — adna ź niamnohich dziaržavaŭ, jakaja całkam pryznaje Łukašenkaŭ režym i, vykonvajučy rolu jahonaha zastupnika i „advakata” na mižnarodnaj arenie, spryčyniajecca takim čynam da jahonaha zachavańnia. Raniejšaja stratehija zachodnich dziaržavaŭ i mižnarodnych arhanizacyjaŭ, uhruntavanaja na dapuščeńni, što liberalizacyju Łukašenkavaha režymu ŭdasca „abładzić” pry pasiarednictvie Maskvy, zaznała fijaska. Bolš za toje, hetaja stratehija ŭmacoŭvaje nia tolki Rasieju, ale j biełaruskuju hramadzkuju dumku ŭ pierakanańni, što los Biełarusi pa-raniejšamu vyrašajecca najpierš u Maskvie. Izalacyja Zachadam biełaruskich uładaŭ pahłyblaje kompleks biełaruskaj biurakratyi pierad „starejšym bratam” z Uschodu i paralizuje patencyjał choć jakich jaje dziejańniaŭ suprać Łukašenki. Tym časam Rasieja, nasupierak spadziavańniam zachodnich dziaržavaŭ, nie vystaŭlaje prezydentu Biełarusi nijakich patrabavańniaŭ liberalizacyi jahonaha režymu, skažam, praviadzieńnia svabodnych i demakratyčnych vybaraŭ. Vielmi praŭdapadobna, što Kreml, realizujučy svaju palityku inkarparacyi Biełarusi, budzie schilny pryznać pieramohu Łukašenki na prezydenckich vybarach, navat kali jany projduć u varunkach, jakija nie zabiaśpiečvajuć elektaratu aŭtentyčnaj svabody vybaru abo kali ich vyniki buduć paprostu sfalsyfikavanyja. Łukašenka ž u svaju čarhu, adčuvajučy svojeasablivuju zhodu Maskvy na biaspraŭnyja dziejańni i imknučysia luboj canoju zachavać uładu ŭ krainie, nie ryzyknie pravodzić vybary zhodna z pryniatymi ŭ demakratyčnych dziaržavach standartami. Pra heta śviedčyć uvieś raniejšy chod vybarčaj kampanii.

Biełaruskaja apazycyja, vykaranienaja ź dziaržaŭnych strukturaŭ i adsunutaja na peryferyju palityčnaha žyćcia paśla kanstytucyjnaha referendumu 1996 h., nia maje faktyčna nijakich mahčymaściaŭ uździejańnia na režym Łukašenki. Navat tyja niešmatlikija sastupki, na jakija biełaruskija ŭłady pajšli ŭ dačynieńni da apazycyi, byli pieradusim vynikam mižnarodnaha cisku. Dziaržaŭnaja manapolija na elektronnyja ŚMI abmiažoŭvaje pole aktyŭnaści apazycyjnych asiarodkaŭ. Choć hetyja asiarodki karystajucca nievialikaj u cełym hramadzkaj padtrymkaju, mienavita dziakujučy ich aktyŭnaści mižnarodnaja supolnaść painfarmavanaja pra vypadki parušeńnia zakonaŭ i abmiežavańnia hramadzianskich svabodaŭ u Biełarusi. Darma što demakratyčnyja asiarodki skroź aceńvajucca jak słabyja, akurat jany ŭjaŭlajuć samuju aktyŭnuju častku biełaruskaha hramadztva. Jany nikoli nie pahodziacca z faktyčnym pahłynańniem ich krainy macniejšym susiedam. Hetaja akaličnaść — asnoŭny, vidać, faktar, jaki častkova strymlivaje realizacyju imperskich planaŭ Maskvy ŭ Biełarusi.

Surjoznym rezervam apazycyi — i heta vyłučaje Biełaruś na prastorach SND — jość šyroka razhalinavanaja sietka niaŭradavych arhanizacyjaŭ, u jakich znachodzić prytułak i šmat chto z apazycyjnych palitykaŭ. Nastupstvami kiravańnia biełaruskich uładaŭ, zakłapočanych zachavańniem svajho manapolnaha stanovišča va ŭsich sferach hramadzkaha žyćcia, stałasia apazycyjnaść i palityzacyja biełaruskaha „treciaha sektaru”. U adroźnieńnie ad apazycyjnych palityčnych partyjaŭ, aktyŭnaść jakich kancentrujecca pierš za ŭsio ŭ staličnym Miensku, niaŭradavyja arhanizacyi achoplivajuć svajoj čynnaściu taksama j pravincyju. Jany spryjajuć budavańniu padvalinaŭ niezaležnaj ad dziaržaŭnych strukturaŭ hramadzianskaj supolnaści. Heta dazvalaje mierkavać, što pracesy farmavańnia biełaruskaha hramadztva i nacyi buduć iści dalej, niahledziačy na panavańnie ŭ Biełarusi aŭtarytarnaha i indyferentnaha ŭ nacyjanalnym planie režymu.

Vartaja adznačeńnia i staŭleńnie da Eŭraźviazu, raspaŭsiudžanaje siarod apazycyjnaj palityčnaj elity i navat častki ludziej ciapierašniaha aparatu ŭłady. EZ jość dla ich symbalem dabrabytu. Važnaj taksama źjaŭlajecca acenka krainaŭ-siabroŭ Eŭraźviazu jak dziaržavaŭ, u jakich vykonvajucca zakony.

II. Rekamendacyi

Eŭrapiejski Źviaz i krainy-kandydaty na ŭstupleńnie ŭ jaho pavinny ŭśviedamlać, što ich dziejańni dačynna Biełarusi mohuć nie prynieści ŭ karotkim časie mierkavanych vynikaŭ. Treba chutčej nastroicca na praciahłyja zachady, nie rasčaroŭvajučysia adsutnaściu imhniennaha pierakanaŭčaha efektu. Nielha, razam z tym, vyklučyć mahčymaść raptoŭnych palityčnych pieramienaŭ u Biełarusi, jakija zrabili b realnym ustalavańnie Eŭrapiejskim Źviazam paŭnacennych kantaktaŭ z hetaj krainaju. Voś čamu naležyć užo ciapier vypracavać uzhodnienuju palityku ŭ dačynieńni da Biełarusi, kab nia być zaśpietymi źnianacku mahčymym raźvićciom padziejaŭ.

1. Novaja palityka EZ adnosna Biełarusi

Z boku EZ vielmi važna było b razhladać Biełaruś jak subjekt u mižnarodnaj palitycy Źviazu. Dačynieńni ź Biełarusiaj nia mohuć vieścisia ŭ kantekście suviaziaŭ EZ z Rasiejaj. Biełaruś pavinna stać častkaju novaj uschodniaj palityki EZ, što musić zvažać na etničnuju raznastajnaść prastory, ź jakoj Sajuz budzie niepasredna miežavać paśla pašyreńnia na ŭschod. Niedapuščalna razhladać Biełaruś jak častku rasiejskaj sfery ŭpłyvu, jak heta charakterna dla niekatorych krainaŭ EZ. (Prykładam tut — supolny analiz departamentaŭ planavańnia ministerstvaŭ zamiežnych spravaŭ Niamieččyny i Francyi. U im adkryta skazana pra Maskvu jak naturalny centar ciažaru dla krainaŭ SND i vyklučanaja mahčymaść uvachodžańnia ŭ budučyni ŭ skład EZ miž inšych krain i Biełarusi.)

Zychodziačy z pałažeńnia pra subjektnaść Biełarusi ŭ zamiežnaj palitycy Sajuzu, Brusel pavinien upłyvać na sytuacyju ŭ hetaj krainie nie praz Maskvu, a praz pramyja dyplamatyčnyja zachady ŭ Miensku. U viedzienych z Rasiejaj razmovach EZ maje vyrazna padkreślivać, što Maskvie nia varta padtrymlivać niedemakratyčny režym Łukašenki. Padtrymka rasiejskimi ŭładami hetaha režymu źjaŭlajecca dla raźvićcia dačynieńniaŭ EZ—Rasieja takoj samaj prablemaju, jakoj niadaŭna było pytańnie rasiejskaj padtrymki režymu Słabadana Miłošaviča.

EZ pavinien aficyjna zajavić, što jon nie vyklučaje ŭ budučyni ŭstupleńnia Biełarusi ŭ Źviaz. Adnym z hałoŭnych pałažeńniaŭ pamianionaj novaj uschodniaj palityki EZ, u jakoj by znajšłosia miesca j dla Biełarusi, było b padtrymańnie praeŭrapiejskich dziejańniaŭ uładaŭ hetaj krainy. Umovaju załučeńnia Biełarusi ŭ budučyni ŭ lik kandydataŭ była b vola na ŭvachodžańnie ŭ skład EZ, vyražanaja demakratyčna abranymi ŭładami dziaržavy, a taksama pryznańnie imi abaviazkovaj patreby adpaviednaści Biełarusi kapenhahienskim kryteram. Robiačy vysnovu z raniejšaj praktyki, ciažka sabie ŭjavić, kab hetuju ŭmovu moh vykanać Łukašenka. Takim čynam, pastulat skiravany chutčej da nastupnych kiraŭnikoŭ Biełarusi.

Pakaz Sajuzam eŭrapiejskaj perspektyvy dla Biełarusi procidziejaŭ by stereatypu „nas nichto ŭ Eŭropie nie čakaje”, pašyranamu ŭ hetaj krainie, u tym liku i ŭ asiarodździ palityčnaj elity.

Užo ciapier Sajuz pavinien padrychtavać prahramu kankretnaj dapamohi (napr., ilhoty pry dostupie na rynak EZ biełaruskich tavaraŭ) na vypadak pazytyŭnych pieramienaŭ u Biełarusi. U peŭnym sensie heta było b paŭtareńniem serbskaha varyjantu.

U asiarodździach ekspertaŭ u krainach ciapierašniaha EZ možna sustrecca z aściarohaju, što praeŭrapiejskija zachady ŭ dačynieńni da Biełarusi buduć traktavacca Maskvoju jak palityka antyrasiejskaja. Bolšaść rasiejskaj palityčnaj elity ŭsprymaje Biełaruś abo jak častku Rasiei, abo jak krainu, naturalnym čynam prynaležnuju rasiejskaj sfery ŭpłyvaŭ. Taki padychod z punktu pohladu EZ nia jdzie na karyść, bo heta prajava imperskaha myśleńnia rasiejskaj elity, zvažajučy na jakoje ciažka sabie ŭjavić dobryja suviazi EZ i Rasiei. Šancam na prynamsi častkovuju źmienu raniejšaha niepazytyŭnaha sposabu myśleńnia rasiejskaj palityčnaj elity było b pierakanańnie jaje ŭ tym, što tolki ciesnaje supracoŭnictva z Sajuzam takich krain, jak Biełaruś, a taksama samoj Rasiei moža pryvieści da palapšeńnia ekanamičnaj sytuacyi na postsavieckaj prastory.

2. Procidziejańnie izalacyi

Vializnaje značeńnie dla farmavańnia ŭ Biełarusi hramadzkich padychodaŭ, pazytyŭnych z hledzišča EZ, maje mahčymaść svabodnych pajezdak žycharoŭ u krainy Eŭraźviazu. Voś čamu treba maksymalna spraścić paradak vyjezdu hramadzianaŭ Biełarusi ŭ EZ u ramkach acquis Schengen. Heta budzie važna asabliva paśla ŭvachodžańnia ŭ Eŭraźviaz biespasiarednich susiedziaŭ Biełarusi — Łatvii, Litvy i Polščy. U budučyni, jak maha bližejšaj, EZ pavinien razhledzieć mahčymaść vyklučeńnia Biełarusi z čornaha śpisu krainaŭ, hramadzianam jakich patrebnyja vizy dla ŭjezdu na terytoryju Źviazu.

Kantakty z susiedziami, što stanuć čalcami EZ, dla biełarusaŭ asabliva važnyja, uličvajučy mahčymaści vyjezdaŭ u hetyja krainy vialikaj kolkaści hramadzianaŭ Biełarusi. Pajezdki ŭ Łatviju, Litvu i Polšču dapamahajuć biełarusam na svaje vočy pierakanacca ŭ karyści, jakaja vynikaje z eŭrapiejskaj intehracyi.

Kab praduchilić izalacyju Biełarusi, varta investavać u pabudovu praeŭrapiejskaj elity. Asabliva važnyja stypendyjalnyja prahramy dla moładzi. Bieručy pad uvahu moŭnuju blizkaść, značnuju častku hetych prahram možna było b realizavać u Polščy. Navučańnie maładych ludziej pablizu Biełarusi daje bolšuju harantyju, što ładnaja ich častka nia stracić kantaktaŭ z baćkaŭščynaju i tudy vierniecca. Pry vyjezdach na bolšuju adlehłaść mnohija ludzi chočuć zastacca ŭ addalenych ad Biełarusi krainach, adnačasna traciačy kantakt z baćkaŭščynaju.

Viedy pra toje, što takoje EZ, u Biełarusi dalokija ad zdavalniajučych. Tamu naležała b pravieści infarmacyjnuju akcyju pra Eŭraźviaz. Varta było b, naprykład, zarhanizavać eŭrapiejskija dni ŭ Miensku i ŭ inšych haradach Biełarusi. Bolš aktyŭnuju rolu ŭ papularyzacyi EZ u Biełarusi mahli b adyhrać pasolstvy dziaržavaŭ-čalcoŭ Źviazu.

EZ nie pavinien paźbiahać dyjalohu ź Biełarusiaj na nižejšym uzroŭni. Kantakty ź biełaruskaj biurakratyjaj, jakaja siońnia padtrymlivaje Łukašenkaŭ režym, ale ŭ budučyni moža stać na bok inšych pretendentaŭ na ŭładu, mohuć mieć klučavoje značeńnie dla budučych stasunkaŭ Eŭraźviazu i Biełarusi. Mnohija ž inicyjatyvy, uchvalenyja na najvyšejšych uzroŭniach, mohuć, jak viadoma, efektyŭna tarmazicca ŭsiudyisnaj miascovaj biurakratyjaj.

3. Uzajemadziejańnie ź niaŭradavym sektaram
i prafsajuzami

Va ŭmovach abmiežavanych kantaktaŭ ź Biełarusiaj na dziaržaŭnym uzroŭni asablivaje miesca pavinna zaniać uzajemadziejańnie ź biełaruskim niaŭradavym sektaram i prafsajuzami. Kantakty pamiž niaŭradavymi arhanizacyjami Biełarusi i analahičnymi strukturami ź dziaržavaŭ EZ i krain-kandydataŭ na ŭstupleńnie ŭ Źviaz dazvolili b pierałamać narastajučy psychoz izalacyi i varožaści da čužych, na jakim hruntujecca ciapierašni niedemakratyčny režym.

Nijakija pradpisańni nia mohuć prypynić rostu ŭ Biełarusi hramadzkaj aktyŭnaści. Abmiežavalnyja zachady ŭładaŭ u dačynieńni da prajavaŭ hramadzkaj aktyŭnaści, a taksama adsutnaść padtrymki dla takoha rodu dziejnaści mohuć strymać niepasrednaje supracoŭnictva dziaržavaŭ EZ ź biełaruskimi arhanizacyjami. Usio heta, adnak, nia moža pieraškodzić hramadzianam krainaŭ Źviazu i pradstaŭlanym imi niaŭradavym arhanizacyjam ažyćciaŭlać nieadkładnuju humanitarnuju dapamohu i šyryć viedy z roznych halinaŭ žyćcia.

Pabudova hramadzianskaj supolnaści, jakaja była b nie pradmietam manipulacyjaŭ ułady, a subjektam unutranaj palityki, — heta adziny sposab źmianić hramadzkuju, palityčnuju i ekanamičnuju sytuacyju ŭ Biełarusi i zabiaśpiečyć dalejšaje raźvićcio hetaj krainy. Zrazumieła, patrebnaja pry hetym pieradača dośviedu i viedaŭ, važnych dla budavańnia hramadzianskaj supolnaści. Pry realizacyi prajektaŭ, skiravanych na Biełaruś, patrebnaje taksama blizkaje supracoŭnictva niaŭradavych arhanizacyjaŭ krain EZ z analahičnymi strukturami ź dziaržavaŭ-kandydataŭ na ŭstupleńnie ŭ Źviaz, najpierš ź Litvy, Łatvii i Polščy. U vypadku prajektaŭ niaŭradavych arhanizacyjaŭ krainaŭ EZ z udziełam biełaruskich partneraŭ varta było b zabiaśpiečyć lahčejšy dostup da hrošaj EZ.

Rost aktyŭnaści miascovych asiarodkaŭ moža stymulavać praces stvareńnia hramadzianskaj supolnaści ŭ Biełarusi. Voś čamu realizacyja mnohich mižnarodnych lakalnych prajektaŭ mahła b adyhrać značnuju rolu ŭ farmavańni hramadzkich padychodaŭ u Biełarusi, strymlivańni niaŭchilnaha źbiadnieńnia biełaruskaha nasielnictva i pieraadoleńni izalacyi, jakaja sparadžaje ksenafobiju.

Jašče adzin važny pastulat — raźvićcio EZ supracoŭnictva prafsajuzaŭ krain EZ i krain-kandydataŭ na ŭstupleńnie ŭ Źviaz z pradstaŭnikami roznych prafsajuznych arhanizacyjaŭ Biełarusi. Dla papularyzacyi demakratyčnych padychodaŭ u biełaruskim hramadztvie vielizarnaje značeńnie maje vychad na rabočaje asiarodździe.

4. Padtrymka niezaležnych ŚMI

Asnovaju funkcyjanavańnia niedemakratyčnaha režymu ŭ Biełarusi zastajecca izalacyja krainy i abmiežavańnie dostupu hramadzianaŭ da infarmacyi. Televizijnyja stancyi, akramia rasiejskich, znachodziacca pad kantrolem režymu. Adsutničajuć ajčynnyja niezaležnyja elektronnyja ŚMI. Isnavańnie ŭ Biełarusi niekalkich kamercyjnych FM-radyjostancyjaŭ nie daje dostupu da niecenzuravanaj infarmacyi.

Tamu jakraz asablivuju rolu adyhryvaje biełaruskaja niezaležnaja presa. Daśledavańni pakazvajuć, što adzin asobnik niezaležnaj hazety čytaje ŭ siarednim ad 5 da 10 čałaviek. Voś čamu, chacia supolny nakład niezaležnaj presy składaje kala 250 tysiač asobnikaŭ, realna jana maje značna šyrejšaje pole ŭździejańnia. Paŭmiljonny nakład hałoŭnaj aficyjnaj hazety “Sovietskaja Biełoruśsija” pry dziasiatkach inšych aficyjnych vydańniaŭ śviedčyć, adnak, pra manapalizacyju ŚMI režymam. Tamu padtrymka svabodnaj presy jak adzinaha srodku, jaki harantuje hramadztvu dostup da alternatyŭnaj infarmacyi, kaniečnie patrebnaja dla pabudovy hramadzianskaj supolnaści ŭ Biełarusi.

U seryi spravazdačaŭ „Pra budučyniu Eŭropy” raniej vyjšli dakłady “Pieramahčy varožaść: Kalininhrad jak anklaŭ Rasiei ŭ miežach Eŭraźviazu” (http://www.batory.org.pl/ftp/program/europejski/raport1/rtf) i “Adčynienyja dźviery. Uschodniaja miaža pašyranaha Eŭraźviazu”, http://www.batory.org.pl/ftp/program/europejski/Raport_Schengen_pl.rtf, “Praeŭrapiejskija atlantysty. Polšča i inšyja krainy Centralnaj i Ŭschodniaj Eŭropy paśla ŭvachodu ŭ Eŭraźviaz”, http://www.batory.org.pl/ftp/program/europejski/raport3.rtf

Padrychtavali Hanna Navumčuk, Jaŭhien Miranovič, Pavał Kazanecki, Hžehaž Hramadzki