Precedent dla biełaruskaj movy: historyja zaniapadu i ŭvaskrasieńnia katałonskaj movy

Intervju z Žordzi Bakardzitam, sakratarom staršyni Levaj respublikanskaj partyi Katałonii pra historyju zaniapadu i ŭvaskrasieńnia katałonskaj movy.

Intelektuały, abyjakavyja da biełaruskaj movy, lubiać paraŭnoŭvać Biełaruś ź Irłandyjaj. Jany dumajuć, što biełaruskaja mova zastaniecca havorkaj absalutnaj mienšaści, zachavajecca jak mova-simvał, a nie žyvaja stychija. Irłandyja stała niezaležnaj, ale razmaŭlaje pa-anhlijsku.

Hetki varyjant zadavalniaje tych, kamu biełaruskaja mova nie lubaja i nie darahaja, dla kaho heta ŭsiaho tolki movy pracy, mova čužaja, jakaja ŭ ich sercy ničym nie adhukajecca.

Dziaržaŭnaja niezaležnaść vyhadnaja ŭsim, a voś mova… Značeńnie svajoj movy jak «koda supolnaści», taho, što robić nas niepaŭtornymi, razumiejuć nie ŭsie.

Ja vieru, što biełarusy nie buduć jak irłandcy, a niekali paŭtorać prykład katałoncaŭ. Baču dla taho dźvie pieradumovy.

Pa-pieršaje, viartacca da biełaruskaj z rasiejskaj lohka, bo movy padobnyja. Tak było i ź ispanskaj i katałonskaj, a ŭ vypadku anhlijskaj i irłandskaj — naadvarot. Mova kielckaja składanaja, i heta było pieraškodaj.

Pa-druhoje, zaniapad i biełaruskaj, i katałonskaj movaŭ prypaŭ na pieryjad aŭtarytaryzmu, pry jakim ułada nie havaryła na rodnaj movie (kolkaść ludziej, jakija havorać doma pa-biełarusku pry Łukašenku rezka pamienšała: z 37% u 1999 da 23% u 2009 (źviestki pierapisaŭ).

Paśla zdabyćcia svabody i demakratyi katałonskaja mova pieražyła adradžeńnie. Heta adbyłosia nie «samo saboj», a ŭ vyniku ŭpartaj pracy intelihiencyi i čynoŭnikaŭ. Heta było śviadomym vybaram nacyjanalnaj elity, jakaja patłumačyła vartaść takoha šlachu hramadstvu. A jak budzie ŭ nas? Pabačym, dyktatury ž nie viečnyja.

Pa-treciaje, Katałonija była industryjalnym, bolš raźvitym arhanizmam u paraŭnańni ź Ispanijaj, hetak ža i Biełaruś u mnohich sensach była i zastajecca bolš pieradavoj krainaj, čym Rasija, mietrapolija rasijskaj movy.

Pa-čaćviortaje, nacyjanalnyja elity i Katałonii, i Biełarusi majuć patrebu ŭ movie dla samaidentyfikacyi — u bolšaj stupieni, čym irłandcy, jakich ad anhielcaŭ adździalała najpierš relihija.

Pa-piataje, u kaštoŭnaściach biełarusaŭ my nazirajem zarodki taho ž, što napoŭnicu prajaviłasia ŭ Katałonii paśla padzieńnia Franka. Sacyjołahi vyjavili, što bolšaść biełarusaŭ chacieli b i sami havaryć pa-biełarusku bolš, i kab movy było bolš u publičnaj prastory. Movu lubiać navat tyja, chto jaje nie viedaje.

Katałonija — heta natchnialny prykład adradžeńnia. Vielmi važna, što naščadki ludziej, jakija nie ŭ Katałonii naradzilisia, ludziej inšaj kryvi, zbolšaha padtrymali taki vybar. Bo im stała jasnaj važnaść, kab zachavałasia mova hetaj ziamli.

Pra heta choraša i vielmi racyjanalna apaviadaje ŭ siońniašnim intervju Žordzi Bakardzit — adzin ź lidaraŭ levaj nacyjanalistyčnaj partyi, jakaja ŭvachodziła ŭ šmatlikija ŭradavyja kaalicyi ŭ katałonskaj aŭtanomii i ciapier zastajecca adnym z ruchačoŭ idei poŭnaj niezaležnaści rehijona.

Pavialičyć

Važna, što raźvićcio katałonskaj movy nie išło šlacham adprečvańnia ispanskaj. Jano było ŭ dadatak.

— Kolki ludziej ciapier havorać pa-katałonsku ŭ Katałonii? A jak było pry Franka? Jakija ahulnyja tendencyi?

— Va ŭsich krainach, niezaležna ad taho, dzie jany znachodziacca, na publičnaje vykarystańnie toj ci inšaj movy na niejkaj terytoryi ŭpłyvajuć dva faktary: demahrafija nasielnictva i dziaržaŭnaja palityka. I apošniaja adyhryvaje najvažniejšaje značeńnie. Asabliva paśla XX stahodździa, kali dziaržavy ŭmacavalisia, kali jany ŭziali pad svoj kantrol školnictva, ŚMI i vialikuju dolu ekanomiki. Tamu, choć katałonskija instytucyi byli likvidavany ŭ 1716 hodzie i tady ž katałonskaja mova straciła svoj aficyjny status, tolki pry dyktatary Franka (1939—1975) śfiera ŭžytku katałonskaj movy stała rezka zvužacca.

Katałonskaj movy nie było ŭ administracyi, u sistemie pravasudździa, u škołach, u ŚMI i va ŭsich astatnich publičnych śfierach. Adzinaj aficyjnaj movaj była ispanskaja.

Da taho ž, u kancy 1950-ch i ŭ 1960-ja Katałonija pryniała vialikuju chvalu mihrantaŭ z poŭdnia Ispanii — Andałusii i Estremadury. U vyniku, pa stanie na 1970 hod, za piać hadoŭ da śmierci Franka, 38% žycharoŭ Katałonii byli rodam nie z Katałonii! U vyniku i ŭžyvańnie, i viedańnie katałonskaj movy dramatyčna padali.

Niahledziačy na heta, mova vyžyła, dziakujučy trom čyńnikam.

Pa-pieršaje, byli ludzi, jakija zaciata havaryli pa-katałansku — doma, ale časam i ŭ publičnaj śfiery.

Pa-druhoje, mnohija hieroi vypuskali padpolnyja ŭlotki i knihi pa-katałonsku, choć heta było niebiaśpiečna.

Pa-treciaje ž, i katałoncy, i pryjezdžyja akazalisia dastatkova mudrymi. Pieršyja prymali prybyšoŭ jak roŭnych, biez ahresii. A druhija byli ŭdziačnyja katałonskamu hramadstvu za pryjom i pracu, za vysokuju jakaść žyćcia. I voś dziakujučy takoj niaŭłoŭnaj dobraj voli i ciarpimaści, vynikła ideja, što ŭsie, chto žyvie ŭ Katałonii, — heta katałoncy, što my adziny narod.

U vyniku nieŭzabavie paśla śmierci Franka (1975) była adnoŭlena demakratyja (1978), a ź joj i aŭtanomny status Katałonii. I na toj chvali bolšaść žycharoŭ Katałonii — jak katałonskamoŭnyja, tak i ispanskamoŭnyja — vystupili za padtrymku katałonskaj movy. Za 80-ja i 90-ja hady prahres byŭ taki chutki, što amal 100% žycharoŭ Katałonii navučylisia razumieć katałonskuju movu i havaryć na joj.

Praŭda, u kancy 90-ch pačałasia novaja chvala imihracyi — ciapier užo z Maroka, Uschodniaj Jeŭropy, Paŭdniovaj Amieryki i Azii — i dola ludziej, jakija viedajuć katałonskuju, trochi źniziłasia.

Pavialičyć

Katałonskaja škoła, kab uraŭnavažyć

— Kali vieryć Vikipiedyi, u štodzionnym žyćci nievialikaja bolšaść žycharoŭ Katałonii ŭsio ž addaje pieravahu ispanskaj, a nie katałonskaj movie. A miascovyja orhany ŭłady pry hetym pracujuć na katałonskaj? Jak heta arhanizavana? Na jakoj movie jany havorać z naviednikami?

— Tak, adnaŭleńnie katałonskaj aŭtanomii było pavarotnym momantam u losie movy. Spačatku katałonskaja mova atrymała roŭnyja ź ispanskaj pravy. A pa-druhoje, byŭ palityčny kansensus, kab dapamahčy katałonskaj movie stać roŭnaj. Tamu parłamient Katałonii i raspracavaŭ adpaviednuju palityku, kab mova zmahła adradzicca.

Što heta za palityka?

Pačatkovaje i siaredniaje navučańnie ŭ Katałonii viadziecca tolki pa-katałonsku. Heta zabiaśpiečvaje tak zvanaje «pahružeńnie ŭ movu». Heta było zadumana admysłova, kab uraŭnavažvać upłyŭ ispanskaj movy. Bo ž pa-ispansku pracujuć usie centralnyja telekanały, pa-ispansku słužać u armii, na joj havoryć centralnaja administracyja. A tak, dziakujučy škole, usie dzieci ŭ Katałonii navučajucca vałodać abiedźviuma movami jak rodnymi. Ispanskaj — praź ŚMI i atačeńnie, a katałonskaj — u škole.

I viedańniu ispanskaj movy heta zusim nie škodzić! Na CT pa ispanskaj movie siaredni bał katałonskich vypusknikoŭ vyšejšy, čym siaredni pa Ispanii!

A voś va ŭniviersitetach, dziakujučy tamu, što ŭsie studenty ŭ roŭnaj stupieni vałodajuć abiedźviuma movami, kožny vykładčyk sam vybiraje sabie movu navučańnia.

Pracoŭnaja mova, mova dakumientacyi ŭ miascovych administracyjach — katałonskaja. Ale z naviednikami tam havorać na toj movie, na jakoj źviartajucca jany. Heta zakon.

Kali čynoŭnik źviartajecca da nieznajomaha čałavieka, jon pavinien toje rabić pa-katałonsku. Ale kali čałaviek jamu adkazvaje pa-ispansku, čynoŭnik abaviazany pierajści na ispanskuju movu. Takim čynam, i katałonskaja mova padtrymlivajecca, i zabiaśpiečvajecca prava čałavieka havarać na takoj movie, na jakoj jamu zručna. A voś miž saboj čynoŭniki mohuć havaryć na toj movie, na jakoj chočuć.

Katałonskija hramadskija ŚMI viaščajuć pa-katałonsku.

Vielmi važna razumieć, što takija padtrymčyja miery majuć na mecie vyraŭniać «startavyja mahčymaści» katałonskaj movy, kab jana była realna roŭnaja ź ispanskaj. Inakš ispanskaja ź jaje vahoj u ŚMI, u śviecie prosta vyciskała b katałonskuju.

Kab kožny moh svabodna ŭžyvać

— Debaty ŭ katałonskim parłamiencie adbyvajucca vyklučna pa-katałonsku. Tak zaŭždy było? Kali heta pačałosia?

— Ad pačatku pracy aŭtanomnaha katałonskaha parłamienta ŭ 1979 było vyrašana, što jon budzie pracavać pa-katałonsku. Heta była supolnaja vola partyj. Tolki kali antyniezaležnickaja, antykatałonskaja Partyja hramadzian trapiła ŭ parłamient u 2006 hodzie, było ich 3 deputaty z 135, jany pačali pryncypova havaryć pa-ispansku. I kansiervatary z Narodnaj partyi čas ad času vykarystoŭvajuć ispanskuju movu, bo heta padabajecca ich elektaratu. Astatnija havorać pa-katałonsku.

Pavialičyć

— Katałonskaja mova abvieščana «ŭłasnaj movaj Katałonii». Što heta značyć?

— Heta značyć, što katałonskaja mova sfarmavałasia ŭ Katałonii i na joj havaryli z X stahodździa, što daje joj asablivaje značeńnie i pravy. Heta było palityčnaje abaviazacielstva — status «ułasnaj movy». Ale ź jurydyčnaha hledzišča i katałonskaja, i ispanskaja movy zastajucca aficyjnymi.

— Niekatoryja, ja čuŭ, krytykavali vaš zakon ab movach 1998 hoda za toje, što jon nakładaje štrafy na tyja pradpryjemstvy, jakija nie majuć šyldaŭ pa-katałonsku. A što ŭvohule praduhledžvaje hety zakon?

— Pavodle hetaha zakona, usie vyvieski, šyldy i h.d. pavinny być prynamsi pa-katałonsku. Chto choča jašče i pa-ispansku varyjant — kali łaska. Ale pa-katałonsku — abaviazkova. I ŭviedzienyja minimalnyja, simvaličnyja štrafy za parušeńnie hetaha praviła. Vypadkaŭ, kali hetaja norma parušajecca, mizerna mała. Hramadstva padtrymała zakon. Ale tyja, chto suprać, sprabujuć padymać šum.

— A armija, sudy, palicyja, prakuratura na jakoj movie pracujuć?

— Armija — tolki pa-ispansku. Katałonskaja palicyja pracuje pa-katałonsku. Ahulnaispanskaja palicyja zajmajecca pytańniami miežaŭ, baraćby z narkatrafikam, teraryzmam. Jana pracuje na ispanskaj movie, bolšaść jaje supracoŭnikaŭ pryjechali ź inšych rehijonaŭ Ispanii.

Sistema pravasudździa — vialikaja prablema, bo jaje kantraluje Madryd.

— Jakaja była rola muzyki ŭ zachavańni katałonskaj movy ŭ časy Franka? My navat u Biełarusi majem pieśniu na matyŭ L'Estaca Luisa Ljaka ŭ pierastvareńni Andreja Chadanoviča… U nas jana nazyvajecca «Mur».

— U apošnija hady dyktatury Franka byŭ ceły ruch, jaki nazyvaŭsia Nova Canco, «Novaja pieśnia». Ljak byŭ samym znanym jaho pradstaŭnikom. Liryka była mietafaryčnaj, jany śpiavali pra svabodu, ale zavualavana, kab ideołahi, cenzura nie prydzierlisia. Vystupali jany dzie tolki mahli, u małych załach.

— Adnosna niadaŭni zakon pastanaviŭ, što pałova kinasieansaŭ u Katałonii pavinna być pa-katałonsku. Jak heta pracuje?

— Kino, razam z armijaj i sudami, — heta słaboje miesca katałonskaj movy. Tolki 3% filmaŭ u Katałonii išli ŭ dublažy na katałonskuju movu. I tut sprava nie tolki ŭ pasiŭnaści madrydskaha ŭrada, ale i ŭ niežadańni halivudskaj industryi niešta mianiać u sposabach raspaŭsiudu pradukcyi ŭ Ispanii. Zakon pra pakaz 50% sieansaŭ pa-katałonsku pryniali ŭ 2010 hodzie, ale jon tak i nie staŭ praktykaj.

Kali b Katałonija była niezaležnaj, tady b i pytańnie z kino vyrašyłasia b. A tak my pakul adna dziaržava ź Ispanijaj. Refierendum ab niezaležnaści pryznačany na 9 listapada 2014 hoda. Paśla hetaha i budziem vyrašać, ci nastojvać na dublažy na katałonskuju, ci ŭvodzić zamiest hetaha sistemu subcitraŭ, jak toje robiać mnohija skandynaŭskija krainy, što dapamahaje ludziam tam asvojvać anhlijskuju movu i taksama raźvivaje šmatmoŭje. 

Pavialičyć

Mova jadnaje, a nie padzialaje

— A ispanskamoŭnyja padtrymlivajuć kurs na dziaržaŭnuju padtrymku katałonskaj movy?

— Absalutnaja bolšaść — tak. Choć 55% ludziej nazyvaje ispanskuju movu rodnaj, 80% deputataŭ parłamienta hałasavali za moŭnyja zakony. Zrazumiejcie našu situacyju: 90% ludziej havorać na abiedźviuch movach i chočuć dalej havaryć na abiedźviuch. Mova — nie linija padziełu ŭ našym hramadstvie. Šlacham padtrymki katałonskaj movy my dabilisia takoj situacyi, pry jakoj kožny havoryć na toj movie, na jakoj choča.

I bolšaść razumieje: katałonskaja mova robić nas admietnymi, vyłučaje i jadnaje našu supolnaść, a ispanskaja kulturna ŭzbahačaje nas i adkryvaje dla nas rynki ispanskamoŭnych krain.

Unutry Katałonii moŭnych kanfliktaŭ niama. Heta ŭ Madrydzie vakoł hetaha robiać šum, bo im nie padabajecca katałonskaja moŭnaja palityka.

— Imihranty nie ź Ispanii jak staviacca da katałonskaj movy?

— Imihranty, jak praviła, pierajmajuć movu kvartała, u jakim žyvuć, škoły, susiedziaŭ, miascovych siabroŭ. Ale imihranty ź ispanskamoŭnych krain Paŭdniovaj Amieryki nie schilnyja pierachodzić na katałonskuju, hetyja zastajucca pry svajoj ispanskaj movie skroź.

— Chto vyznačaje moŭnuju normu? Chto sočyć za čyścinioj movy?

— Dla hetaha isnuje Institut d'Estudis Catalans, Instytut katałonskich daśledavańniaŭ. 

Spačatku demakratyja, a niezaležnaść paśla

— U listapadzie Katałonija choča pravieści refierendum ab niezaležnaści. Čamu vy jaho nie arhanizavali adrazu paśla padzieńnia Franka? Čamu išli tak pastupova?

— Ispanija pierajšła da demakratyi biaskroŭna. Nu, amal biaskroŭna. Ale ŭ hetym plusie byŭ i minus: isteblišmient nie pamianiaŭsia. Kantralavała praces pierachodu da demakratyi armija, i niekatoryja rečy byli prosta pa-za abmierkavańniem. Siarod ich było i prava rehijonaŭ na samavyznačeńnie.

Kali b my tady radykalna pastavili pytańnie, to pierachodu da demakratyi mahło b nie adbycca, jon moh by sarvacca.

A ciapier, kali praz čatyry dziesiacihodździ demakratyja ŭstajałasia, katałoncy pryjšli da vysnovy, što ispanskaja dziaržava dysfunkcyjanalnaja i nam treba svaja dziaržava, kab u nas była mocnaja haspadarka i sacyjalnaja sistema.

— Jakaja kančatkovaja meta moŭnaj palityki ŭ Katałonii? Stvaryć adnamoŭnuju nacyju?

— Nie, meta ŭ tym, kab heta była kraina, dzie ludzi adnolkava svabodna havaryli b pa-ispansku i pa-katałonsku i kab istotna palepšyć viedańnie anhlijskaj movy. Dla hetaha dziaržava padtrymlivaje katałonskuju movu, bo jana mienšaja, i bieź dziaržaŭnaj padtrymki ź ispanskaj joj było b kankuravać ciažej.

Adnamoŭnaść źbiadniła b nas kulturna i ekanamična.

Naša kultura hruntujecca nie tolki na movie, a na našych kaštoŭnaściach, etycy. A raznastajnaść kultur tolki ŭzbahačaje naša hramadstva.

* * * 

Katałonija — rehijon na poŭnačy Ispanii, ad Mižziemnaha mora da Pireniejaŭ. Žyvie tam kala 7 miljonaŭ čałaviek. Katałonija straciła niezaležnaść u siarednija viaki, ale zachavała svaju movu i admietnaść. Pry Franka mova amal źnikła z užytku, ale paśla padzieńnia dyktatury adbyłosia imklivaje adradžeńnie.

Refierendum pra niezaležnaść katałoncy pryznačyli jaho na 2014 hod, ale centralnyja ŭłady Madryda nie dajuć na jaho dazvoł. Źvierchu — hierb Katałonii.

Mova katałoncaŭ. Na siońnia kala 35% nasielnikaŭ Katałonii addaje pieravahu katałonskaj, 45% — ispanskaj. 20% aktyŭna karystajucca ŭ pobycie abiedźviuma movami ci trasiankaj.

* * *

Padziaka za dapamohu ŭ arhanizacyi intervju Alesiu Biełamu — haspadaru ŭtulnaj ahrasiadziby «Marcinova huś», u jakoha spadar Bakardzit adpačyvaŭ.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0