Biełaruski historyk Viačasłaŭ Nasievič daśleduje, ci možna praz hieny vyznačyć admietnaść biełarusaŭ, čym jany adroźnivajucca ad susiednich bałckich narodaŭ i jaki śled prodki bałtaŭ pakinuli ŭ farmiravańni biełaruskaj nacyi.
Artykuł Viačasłava Nasieviča «Etničnaść našych prodkaŭ» akazaŭsia hruntoŭny, ale składanym dla ŭsprymańnia šarahovaha čytača, tamu, pierakazvajučy jaho, my vymušany maksimalna spraščać napisanaje. Adnak paźbiehnuć navukovaj terminałohii ŭ spravie hienietyki ŭsio ž nijak nie atrymajecca, hetak ža jak i składanych abrevijatur hienietyčnych linij — u ich prosta niama nijakich inšych ułasnych nazvaŭ.
Jak vyznačajecca etničnaść?
Z daŭnich časoŭ ludzi ličyli, što narod — heta supolnaść naščadkaŭ adnaho prodka abo hrupy prodkaŭ. Hety pohlad nazyvajuć prymardyjalizmam: jon śćviardžaje, što etničnaść pieradajecca praz kroŭnuju suviaź i zastajecca niaźmiennaj.
Adnak isnuje inšy pohlad — kanstruktyvizm. Pavodle jaho, etnasy ŭźnikajuć i źmianiajucca pad upłyvam kulturnych, sacyjalnych i palityčnych faktaraŭ. Nacyja moža farmiravacca praz adukacyju, dziaržaŭnuju palityku i nacyjanalnaje adradžeńnie. Tamu čałaviek moža stać častkaj etnasu, navat kali jaho prodki mieli inšuju identyčnaść. Hety praces adbyvaŭsia zaŭsiody — praz asimilacyju, šluby i palityčnyja źmieny.
DNK-analiz dapamahaje vyvučyć pachodžańnie biełarusaŭ. Asabliva karysnyja dla hetaha hapłahrupy Y-chramasomy, jakija pieradajucca ad baćki da syna i źmianiajucca vielmi pavolna.
Usie ludzi pachodziać ad «Y-chramasomnaha Adama», jaki žyŭ u Afrycy 200—300 tysiač hadoŭ tamu. Jaho naščadki raśsialilisia pa ŭsim śviecie, utvaryŭšy razhalinavanaje «dreva» hapłahrup-halin.
Adnak nivodzin narod nie składajecca tolki z adnoj linii — navat u zamknionych supolnaściach zaŭsiody prysutničaje hienietyčnaja raznastajnaść.
Jak farmujucca etnasy: prykłady kazachaŭ i finaŭ
Kazachskija rody tradycyjna ličacca naščadkami adnaho prodka, ale hienietyčnyja daśledavańni pakazvajuć značnuju raznastajnaść. Najbolš raspaŭsiudžanaja hapłahrupa C2-M217 (sustrakajecca ŭ 51,9% kazachaŭ), ale ŭ roznych rodach jaje častata moža vahacca ad 11% da 100%.
Ale taksama sustrakajucca N-M231, O2-M122, Q i J1-M267, pryčym u niekatorych supolnaściach ich dola dasiahaje 40—60%.
Heta śviedčyć, što rodavyja hrupy nie byli hienietyčna adnarodnymi — u ich uklučalisia ludzi ź inšych pachodžańniaŭ praz usynaŭleńnie, šlubnyja sajuzy abo sacyjalnyja miechanizmy.
Bolšaść ža finaŭ pachodzić ad staražytnych nasielnikaŭ Sibiry. Kala 60% finskich mužčyn majuć hapłahrupu N-TAT, jakaja ŭźnikła 16—12 tysiač hadoŭ tamu. Pry hetym bolš za 45% źjaŭlajucca naščadkami adnaho prodka, jaki žyŭ kala 3500 hadoŭ nazad i byŭ rodapačynalnikam daččynaj hapłahrupy N-Z1925. Hetaja halina, chutčej za ŭsio, pryjšła z Zaŭralla razam z prafinskaj movaj.
Kala 2800 hadoŭ tamu nośbity hetaj hapłahrupy pierasialilisia ŭ Finlandyju, dzie sfarmiravali miascovy etnas, a ich mova stała asnovaj sučasnaj finskaj.
Jašče 15% finaŭ naležać da inšych halin N, jakija trapili ŭ Finlandyju ŭ roznyja časy z roznych rehijonaŭ Sibiry. Astatnija 40% hienietyčnaj spadčyny finaŭ źviazany ź jašče bolš staražytnymi mihracyjami.
Siarod ich kala 10% mužčyn majuć hapłahrupy R1a i R1b. U Jeŭropie hetyja hapłahrupy raspaŭsiudzilisia ŭ pieryjad mihracyj kultur šnuravoj kieramiki (2900—2500 hh. da n.e.), što supravadžałasia pašyreńniem indajeŭrapiejskich moŭ.
Adnak u Finlandyi hetyja indajeŭrapiejskija movy nie zachavalisia: naščadki rańnich mihrantaŭ z časam pierajšli na movu paźniejšych chvalaŭ pierasialencaŭ.
Finy — jaskravy prykład taho, nakolki składanym źjaŭlajecca hienietyčny skład narodaŭ. Jon adlustroŭvaje ŭ sabie historyju šmatuzroŭnievych mihracyj i adaptacyi da novych kulturnych upłyvaŭ.
Prafinskija karani ŭ Rurykavičaŭ i litoŭcaŭ
Jašče adnu cikavuju historyju možna prasačyć praz hapłahrupu N-Z4908. Jaje zasnavalnik žyŭ prykładna 3500 hadoŭ tamu — prykładna ŭ toj samy čas, što i prodak finaŭ. Mahčyma, jany naležali da adnoj papulacyi. Ale, u adroźnieńnie ad prodkaŭ finaŭ, naščadki N-Z4908 nie pajšli ŭ Skandynaviju, a zastalisia pieravažna na poŭnačy sučasnaj Rasii.
Kala 800 h. da n.e. hetaja hapłahrupa padzialiłasia na niekalki daččynych linij. Adna ź ich — N-Y4341 — pierasialiłasia ŭ Skandynaviju i dała pačatak varažskaj dynastyi Rurykavičaŭ (N-Y10931).
Inšaja, N-L1025, raspaŭsiudziłasia prykładna ŭ VIII—VII stahodździach da n.e. i była źviazana z kulturami štrychavanaj kieramiki, dniepra-dźvinskaj kulturaj i paŭnočnych pomnikaŭ vołachaŭskaha typu. Jaje nośbity pranikli dalej na poŭnač, u Kareliju i Finlandyju. Usie daččynyja haliny zastalisia pieravažna ŭ miežach sučasnaj Bałtyi i paŭnočna-zachodniaj častki Uschodniaj Jeŭropy.
Najbolšaja kancentracyja hetaj hapłahrupy nazirajecca ŭ litoŭcaŭ, dzie jana dasiahaje 40%, a ŭ asobnych rehijonach — da 48-49%. Prykładna taki ž uzrovień adznačajecca ŭ łatyšoŭ. U estoncaŭ jana krychu nižejšaja i składaje da 33%.
Siarod biełarusaŭ jaje dola vahajecca ad 8 da 10%, va ŭkraincaŭ — kala 6-7%, u palakaŭ — kala 4%, a ŭ čechaŭ i słavakaŭ — 1-3%. U niemcaŭ jana sustrakajecca z častatoj 1-2%, a ŭ finaŭ — kala 3-4%.
Fina-vuhorskaje pachodžańnie štrychavanaj kieramiki
Kultury tekścilnaj i štrychavanaj kieramiki, a taksama dniepra-dźvinskaja kultura amal nie pakinuli pachavańniaŭ, što ŭskładniaje ich vyvučeńnie praz palea-DNK. Takoje źniknieńnie pachavalnych pomnikaŭ charakternaje i dla narodaŭ Pryŭralla i Zachodniaj Sibiry, adkul pachodzić hapłahrupa N-TAT. Narodam hetaha rehijona byli ŭłaścivyja čatyry asnoŭnyja typy pachavańnia: pavietranaje (na drevach ci pamoście), naziemnaje, inhumacyja i kremacyja.
Siarod narodaŭ Sibiry inhumacyja (pachavańnie ŭ ziamli) časta nie była asnoŭnaj praktykaj, a mnohija etnasy ŭvohule jaje nie vykarystoŭvali. Pavietranyja pachavańni (na drevach) sustrakalisia ŭ evienkaŭ, sielkupaŭ i inšych narodaŭ, a naziemnyja (na płatformach abo łabazach) — u chanty, mansi i ciurkskich narodaŭ Ałtaja.
Finskamoŭnyja narody Pavołža zachavali padobnyja zvyčai da histaryčnych časoŭ. Naprykład, u mardvy-mokšy isnavała padańnie pra śviatyja lipy, na jakich u košykach padviešvali starych, kali prychodziŭ ich čas pamirać. Jašče ŭ XIX—XX stahodździach u niekatorych vioskach niabožčykaŭ spačatku padviešvali na drevach, a tolki potym chavali ŭ ziamli.
Adsutnaść mohilnikaŭ śviedčyć pra fina-vuhorskaje pachodžańnie kultury štrychavanaj kieramiki i jaje pryncypovaje adroźnieńnie ad indajeŭrapiejskich kultur šnuravoj kieramiki, dzie byli charakternyja pachavańni z vyraznaj rehłamientacyjaj pozy niabožčyka abo kremacyja z raźmiaščeńniem popiełu ŭ pachavalnych urnach.
Prafinskija karani, ale bałckija movy
Litoŭcy i łatyšy majuć značnuju dolu hetaj hapłahrupy N-L1025, jakaja pachodzić ź fina-vuhorskaha asiarodździa.
Heta śviedčyć pra toje, što bałty asimilavali značnuju častku nośbitaŭ kultury štrychavanaj kieramiki. Adnak, u adroźnieńnie ad finaŭ-suomi i estoncaŭ, hety ŭschodni kampanient nie paŭpłyvaŭ na ich movu.
Bałckija movy adnosiacca da indajeŭrapiejskaj siamji, a ich farmiravańnie źviazana ź inšym hienietyčnym kampanientam — hapłahrupaj R1a.
Roznyja haliny R1a utvarylisia va Uschodniaj Jeŭropie padčas mihracyi kultur šnuravoj kieramiki (kala 2900—1700 hh. da n.e.). U hety pieryjad, mahčyma, i adasobiłasia papulacyja, mova jakoj dała pačatak sučasnym bałckim movam.
Častka daśledčykaŭ ličyć, što pieršapačatkova heta była ahulnaja bałta-słavianskaja moŭnaja supolnaść. Najbolš vierahodna, što hetuju supolnaść pradstaŭlali kultury pachavalnych urnaŭ: łužyckaja ŭ bronzavym vieku i pamorskaja ŭ rańnim žaleznym vieku.
Rola indajeŭrapiejcaŭ u źjaŭleńni bałtaŭ
Prysutnaść hapłahrupy R1a charakternaja dla ŭsich terytoryj, dzie raniej isnavali kultury šnuravoj kieramiki. Pry hetym u hiermanskich i skandynaŭskich narodach pieravažajuć adny haliny, a ŭ bałtaŭ i słavian — inšyja. Siarod niemcaŭ, narviežcaŭ, datčan i šviedaŭ častata R1a nie pieravyšaje 20—25%, u toj čas jak u bałtaŭ i słavian jana značna vyšejšaja.
U litoŭcaŭ roznyja haliny R1a sustrakajucca ŭ kala 40% nasielnictva. Pry hetym ni adna z halin, uzrost jakoj składaje 3—4 tysiačy hadoŭ, nie daminuje nad inšymi.
Pavodle analizu, vyjaŭlena adrazu 13 roznych halin, što śviedčyć pra ich daŭniaje źmiašeńnie i adsutnaść rezkaj ekspansii jakoj-niebudź adnoj linii.
Hapłahrupa R1b, jakaja taksama pachodzić z kultury šnuravoj kieramiki, pradstaŭlena ŭ litoŭcaŭ u mienšaj stupieni. Siarod litoŭcaŭ prysutničaje asnoŭnaja jaje halina R1b-P312, a taksama jość asobnyja vypadki inšych halin.
Rola fina-vuhorcaŭ u źjaŭleńni bałtaŭ
Hienietyčny skład litoŭcaŭ pradstaŭleny dvuma asnoŭnymi kampanientami. Pieršy — heta haliny R1a i R1b, jakija źviazany ź mihracyjaj indajeŭrapiejcaŭ i asimilacyjaj miascovaha nasielnictva. Druhi — hapłahrupa N-L1025, jakaja, jak adznačałasia vyšej, maje całkam inšaje pachodžańnie i źviazana z prafinskimi mihracyjami z Zachodniaj Sibiry ŭ siaredzinie II tysiačahodździa da n.e.
Vysokaja kancentracyja N-L1025 u litoŭcach pakazvaje, što jana mieła daminujučuju rolu ŭ kulturach štrychavanaj kieramiki, adkul jana i raspaŭsiudziłasia.
Hapłahrupa faćjanaŭskaj kultury, jakaja isnavała da jaje, nie pakinuła adčuvalnaha śledu ŭ hetym rehijonie.
Źmiešvańnie hetych hienietyčnych kampanientaŭ pačałosia prykładna 1700—1600 hadoŭ tamu, kali z bałtyjskaha ŭźbiarežža pryjšli novyja archieałahičnyja kultury, źviazanyja z postłužyckaj tradycyjaj. Hetyja kultury ŭklučali ŭschodnielitoŭskija kurhany, žamojckija i kuršskija mohilniki. U vyniku ich asimilacyi i sfarmiravaŭsia sučasny hienietyčny profil bałtaŭ.
Hienietyčnyja daśledavańni sučasnych naščadkaŭ Hiedyminavičaŭ (rod Halicynych, Čartaryjskich i Trubiackich) pakazvajuć, što jany naležać da haliny N-L1025, a dakładniej — da mutacyi Y13979, jakaja taksama pachodzić z hetaha rehijona.
Raspaŭsiudžanaść hapłahrupy R1a u Jeŭropie. Fota: eupedia.com
Ślady staražytnych mihracyj u hienafondzie biełarusaŭ
Hienietyčny skład biełarusaŭ maje značnyja adroźnieńni ad litoŭcaŭ. Ahulnaja kancentracyja indajeŭrapiejskaj R1a u biełarusaŭ dasiahaje amal 50%, što źjaŭlajecca adnym z najvyšejšych pakazčykaŭ u śviecie.
Usiaho hetaja hapłahrupa padzialajecca na 13 roznych halinaŭ, jakija ŭźnikli ŭ bronzavym vieku. Najbolš raspaŭsiudžanyja ź ich achoplivajuć da 35% nasielnictva, jašče 7% składajuć subhapłahrupy R1b-P312, a kala 4% prypadaje na I1.
Hetyja hapłahrupy pachodziać ad toj samaj bałta-słavianskaj supolnaści, jakaja źviazana z łužyckaj i pamorskaj archieałahičnymi kulturami. Adnak u biełarusaŭ možna adznačyć dadatkovy ŭniosak ad miłahradskaj i juchnaŭskaj kultur, jakija taksama źjaŭlajucca spadkajemcami šnuravoj kieramiki, ale raźvilisia ŭ asobnaj płyni.
Prafinskija hieny ŭ biełarusaŭ
Druhi značny kampanient biełaruskaha hienafondu nie źviazany z adnoj masavaj subhapłahrupaj, a ŭklučaje niekalki mienšych.
Naprykład, N-L1025, jakaja pradstaŭlena ŭ biełarusaŭ u 6 razoŭ radziej, čym u litoŭcaŭ.
Ale jaje raspaŭsiudžanaść N-L1025 pa rehijonach Biełarusi istotna adroźnivajecca. Va ŭschodnich rajonach Mahiloŭskaj vobłaści častata składaje 5,8%, u toj čas jak u Viciebskaj vobłaści jana dasiahaje 15%. U zachodnich rehijonach, jak naprykład, u Hrodzienskaj vobłaści, častata składaje 12,3%.
U susiednich rehijonach Litvy jaje pakazčyki vyšejšyja. Naprykład, u rajonie Alitusa (blizka da biełaruskaj miažy) častata N-L1025 składaje 29,4%, što nižej, čym u centralnaj i paŭnočnaj Litvie, ale vyšej, čym u Biełarusi.
Hienietyčnyja daśledavańni pakazvajuć, što ŭniosak kultury štrychavanaj kieramiki ŭ hienafond biełarusaŭ byŭ značna mienšy, čym u litoŭcaŭ. Heta vyrazna bačna pa nizkaj častacie N-L1025 u Biełarusi.
Paŭdniovyja hieny ŭ biełarusaŭ
Hapłahrupa I2-Y3120 sfarmiravałasia prykładna 3400 hadoŭ tamu, a na daččynyja haliny pačała dzialicca nie raniej za II stahodździe da n.e. Hetaja hapłahrupa šyroka pradstaŭlena ŭ słavianskich narodach, dzie jaje častata vahajecca ad 10% da 20%.
U biełarusaŭ I2-Y3120 sustrakajecca z častatoj kala 16-17%, pryčym jaje kancentracyja značna varjirujecca pa rehijonach. Najbolšaja častka jaje nośbitaŭ zafiksavana na Paleśsi — 26%.
U Viciebskaj vobłaści jana składaje 10,9%, a ŭ Hrodzienskaj vobłaści — tolki 2,7%. Taki nizki pakazčyk u Hrodzienskaj vobłaści moža tłumačycca vypadkovaściu małoj vybarki.
Litoŭcy i łatyšy majuć značna mienšuju dolu I2-Y3120 — u ich vyjaŭlena tolki niekalki vypadkaŭ, što možna rastłumačyć kantaktami ź biełarusami ŭ apošnija stahodździ.
Pavodle niekatorych daśledavańniaŭ, I2-Y3120 mahła prajści praz roznyja etapy etnahieniezu. Adna ź viersij źviazvaje jaje z prasłavianskimi nasielnictvami zarubinieckaj i pševorskaj kultur, dzie jana mahła być pieraniata ad kieltaŭ.
Inšaja viersija śćviardžaje, što jana była raspaŭsiudžana siarod rańnich słavian praz kulturu karpackich kurhanoŭ. U Biełarusi I2-Y3120 asabliva pašyrałasia ŭ pieryjad zvarotnych słavianskich mihracyj z Dunaja, jakija pryviali da farmiravańnia łuki-rajkavieckaj kultury, i dalejšaha raśsialeńnia słavian u IX—X stahodździach.
Vysokaja častata I2-Y3120 u paŭdniovych rehijonach Biełarusi moža śviedčyć pra bolš mocnaje słavianskaje ŭździejańnie, u toj čas jak na poŭnačy adčuvajecca ŭpłyŭ dasłavianskaha substratu.
Hienietyčnyja spadčyna jaŭrejaŭ
Jašče adna hapłahrupa E-V13 taksama maje pachodžańnie z paŭdniova-ŭschodniaj Jeŭropy i sustrakajecca ŭ Biełarusi značna radziej, čym I2-Y3120. U daśledavańniach, praviedzienych na roznych vybarkach, jana sustrakajecca z častatoj ad 2% da 6%, ahułam kala 3%.
Niekatoryja nośbity E-V13 mahli trapić u biełaruskuju papulacyju praź jaŭrejskaje nasielnictva, bo jaje baćkoŭskaja hapłahrupa E-M35 taksama pradstaŭlena ŭ biełaruskich jaŭrejaŭ. U asobnych daśledavańniach siarod miascovych jaŭrejaŭ było vyjaŭlena 28 nośbitaŭ hetaj haliny. Asimilavanyja nośbity E-V13 mahli stać častkaj biełaruskaha etnasu.
Ahulnaja dola I2-Y3120 i E-V13 u biełarusaŭ dasiahaje 20%, što aznačaje, što kožny piaty biełarus źjaŭlajecca naščadkam nośbitaŭ hetych paŭdniovych halin. U paraŭnańni ź biełarusami, u litoŭcaŭ hetyja hapłahrupy sustrakajucca značna radziej — na ŭzroŭni 2,7% i 2,3% adpaviedna.
Hienietyčnaja spadčyna hotaŭ
Hienietyčny skład biełarusaŭ i litoŭcaŭ maje značnyja adroźnieńni. Kali ŭ litoŭcaŭ ni adna z adnosna maładych halin R1a nie sustrakajecca čaściej za 6%, to ŭ biełarusaŭ adna ź ich maje značna bolšuju častatu.
Havorka idzie pra R1a-L1029, jakaja sfarmiravałasia kala 3100 hadoŭ tamu i pačała dzialicca na daččynyja haliny nie raniej za II stahodździe da n.e. Pavodle daśledavańniaŭ, 15% biełarusaŭ źjaŭlajucca jaje nośbitami, tady jak u Litvie znojdzieny tolki adzin jaje pradstaŭnik, i toj z samaha poŭdniu krainy (Maryjampal).
Hapłahrupa R1a-L1029 maje šyrokaje hieahrafičnaje raspaŭsiudžańnie. Jana pradstaŭlena ŭ Šviecyi (7 halin), Finlandyi (5), Narviehii (2), Hiermanii (8), Anhlii (2), Polščy (12), Ukrainie (9), Biełarusi (5), Rasii (7) i na Bałkanach.
Histaryčnyja danyja śviedčać, što jaje nośbity źviazanyja z vandravańniem hotaŭ, jakija z II stahodździa n.e. žyli ŭ vielbarskaj archieałahičnaj kultury (Polšča) i paźniej stvaryli ŭ Pryčarnamorji mahutnuju čarniachoŭskuju kulturu.
Paśla našeścia hunaŭ u kancy IV stahodździa častka hotaŭ rušyła na Bałkany i ŭ Italiju, inšyja nakiravalisia ŭ Skandynaviju, Pavołža i navat u stepavyja rehijony Centralnaj Azii.
Častka R1a-L1029 była asimilavana słavianami i paźniej raspaŭsiudziłasia razam ź mihracyjami słavian, što tłumačyć jaje prysutnaść u Biełarusi.
Darečy, litoŭcy dahetul nazyvajuć biełarusaŭ słovam «hudy», što, pavodle linhvistaŭ, pachodzić ad nazvy «hoty». Hienietyčnyja daśledavańni paćviardžajuć hetuju suviaź.
Jašče adna subhapłahrupa, źviazanaja z hotami, — R1a-Y2902. Jana adździaliłasia prykładna na III—II stahodździ da n.e. i siońnia maje padobnaje raspaŭsiudžańnie da R1a-L1029.
Jaje haliny sustrakajucca ŭ Šviecyi (1), Finlandyi (4), Italii (2), Rasii (8), Ukrainie (6), Polščy (6), na Bałkanach (3) i ŭ Tatarstanie (2). U Litvie zafiksavany 3 vypadki, adzin ź ich — u etničnaha palaka.
U Biełarusi R1a-Y2902 majecca ŭ 2%, jakich taksama možna pryličyć da liku naščadkaŭ hotaŭ.
Takim čynam, razam abiedźvie haliny składajuć 16,5% hienafondu biełarusaŭ, što śviedčyć ab značnym hockim upłyvie na rańniaje słavianskaje nasielnictva Biełarusi.
Što jašče možna pabačyć u hienach słavian
Akramia daśledavańnia Y-hapłahrup, etnahieniez možna vyvučać praz aŭtasomnyja markiory — frahmienty DNK, jakija pieradajucca ad abodvuch baćkoŭ. Analiz staražytnych hienomaŭ słavian IX—XII stahodździaŭ pakazaŭ najaŭnaść troch asnoŭnych kampanientaŭ u ich hienafondzie.
Pieršy, Baltic_EST_BA, pachodzić ad źmiašeńnia kultur šnuravoj kieramiki, niealityčnych ziemlarobaŭ i jašče nieviadomaj mihracyjnaj chvali, mahčyma źviazanaj z nośbitami hapłahrupy N. Hety kampanient składaje kala 55,6%.
Druhi, GRK_Logkas_MBA, maje suviaź z bronzavym viekam Hrecyi i, chutčej za ŭsio, adlustroŭvaje prysutnaść protafrakijcaŭ abo protailiryjcaŭ. Jon źviazany z hapłahrupami I2-Y3120 i E-V13 i składaje 28,6%.
Treci, Swe_Ollsio_BA, pachodzić ad nasielnictva bronzavaha vieku Šviecyi i, mahčyma, śviedčyć pra ŭpłyŭ hotaŭ. Jon utrymlivaje hapłahrupy R1a-Y2902 i R1a-L1029 i składaje 12,2%.
Kali b nie adsutnaść pachavańniaŭ u kulturach štrychavanaj i tekstylnaj kieramiki, mahčyma, byŭ by vyznačany i čaćviorty kampanient, jaki dakładniej by adlustroŭvaŭ hapłahrupu N.
Jak DNK źviazana z nacyjanalnaj identyčnaściu?
Litoŭski nacyjanalizm žorstka prytrymlivaŭsia prymardyjalizmu, to bok padychodu, što narody isnujuć spradvieku i majuć admietnaje pachodžańnie, ahulnaha prodka. Kab ličycca litoŭcam, treba było mieć litoŭskija karani i zachoŭvać litoŭskuju movu.
Heta značyć, što navat kali čałaviek pierachodziŭ na litoŭskuju movu, jon nie ličyŭsia «sapraŭdnym» litoŭcam. U toj ža čas strata movy aznačała stratu nacyjanalnaj identyčnaści. Takaja žorstkaja pazicyja pryviała da adčužeńnia pałanizavanych litoŭcaŭ, asabliva šlachty, a taksama da straty Vilenskaha kraju, dzie bolšaść žycharoŭ užo nie razmaŭlała pa-litoŭsku.
Ale jak pakazvajuć daśledavańni Y-chramasomy, etničnyja hrupy časta źmianiali movu i kulturu, ale nie abaviazkova hublali hienietyčnuju pierajemnaść.
U sučasnych litoŭcaŭ prykładna pałova mužčyn maje hapłahrupy, jakija zvyčajna asacyjujucca ź inšymi narodami, ale heta nie pieraškodziła im stać litoŭskamoŭnymi.
Mova i kultura źmianiajucca, i pierachod na inšuju movu nie abaviazkova viadzie da «duchoŭnaj śmierci» naroda. U historyi padobnyja źmieny adbyvalisia nieadnarazova i zaležali ad kankretnych abstavinaŭ.
U adroźnieńnie ad litoŭcaŭ, biełaruskaja nacyjanalnaja ideałohija była vymušana być hnutkaj. Biełarusy šmatrazova mianiali identyčnaść i adaptoŭvalisia da histaryčnych umoŭ.
Z takoj padstavy pašyryłasia navat kancepcyja «bałckaha substratu» jak vyrašalnaha faktaru ŭ etnahieniezie biełarusaŭ. Adnak papulacyjnaja hienietyka pakazvaje, što biełarusy hienietyčna bližej da słavian, a nie da bałtaŭ.
Ale prykładna pałova biełaruskaj papulacyi, sapraŭdy, maje supolnaje pachodžańnie z bałtami i bałtyzavanymi finami. Inšaja ž pałova skłałasia z zusim inšych čyńnikaŭ. Prytym nie tolki mova, ale i častka nieadjemnych dla siońniašnich biełarusaŭ kulturnych rysaŭ byli pryniesieny mienavita imi.
Litviny, jakija stali biełarusami
Źlićciom staražytnych kampanientaŭ etnahieniez nie skončyŭsia. Tamu maje svaje abmiežavańni i akcent na słavianskaści biełarusaŭ, ich pravasłaŭi i jednaści z ruskimi.
Pry hetym ihnarujecca toj kampanient, što ŭliŭsia ŭ biełaruski etnas užo ŭ histaryčnyja časy, a raniej ličyŭsia «litvoj», «litvinami».
Nie kažučy ŭžo pra toje, što samanazva «litviny» nieadnarazova fiksavałasia etnohrafami XIX stahodździa dla roznych hrup pa ŭsioj Biełarusi, naščadki litvinaŭ u samym vuzkim, etničnym sensie ščylna nasialajuć 7 jaje rajonaŭ (Astraviecki, Ašmianski, Voranaŭski, Smarhonski, Lidski, Iŭjeŭski, Ščučynski) i značnyja častki jašče 4 (Hrodzienskaha, Vałožynskaha, Pastaŭskaha, Brasłaŭskaha).
Tam zaraz naličvajecca kala 400 tysiač viaskovaha nasielnictva, prytym paraŭnalnaja, kali nie bolšaja, kolkaść vychadcaŭ adtul asieła ŭ haradach pa ŭsioj krainie, paradniłasia z tubylcami praz šluby.
Praktyčna ŭsie hetyja ludzi siońnia adčuvajuć siabie biełarusami, dy i abjektyŭna amal ničym, aprača katalictva baćkoŭ i dziadoŭ, ad inšych biełarusaŭ nie adroźnivajucca. Ale ich niepasrednyja prodki, litviny-katoliki XV—XVIII stahodździaŭ, dla žycharoŭ astatniaj Biełarusi, jak praviła, nie ŭsprymajucca jak «svaje».
Niekatorymi biełarusami praz heta i Vialikaje Kniastva Litoŭskaje nie zaŭsiody ŭsprymajecca jak «svaja» dziaržava, niahledziačy na značny ŭniosak litvinaŭ u jaje stvareńnie.
Etničnaja «nakanavanaść»
Ideałohii časta śćviardžajuć, što suviaź pamiž pradstaŭnikami etnasu «adviečnaja i nakanavanaja». Ale historyja pakazvaje, što nijakaj nakanavanaści niama — usio vyznačajecca kankretnymi vybarami ŭ peŭnych umovach.
Naprykład, prodki adnych narodaŭ mahli mieć abrady padviešvańnia pamierłych na drevach, a inšych — vajavać z Rymam. Adnak heta nie robić ich naščadkaŭ ni lepšymi, ni horšymi. Ź pieršych vyjšli dynastyi Rurykavičaŭ i Hiedyminavičaŭ, jakija adyhrali klučavuju rolu ŭ historyi Uschodniaj Jeŭropy. A naščadki vajaŭničych hotaŭ mahli stać spakojnymi pastuchami ŭ Turkmienistanie ci haspadarami kaviarni ŭ Turcyi.
Jak piša Nasievič, nacyjanalizm, jak lubaja ideałohija, stvarajecca, kab abjadnoŭvać ludziej dla sumiesnych dziejańniaŭ, ale časta heta adbyvajecca ŭ vyklučna ŭ intaresach tych, chto ideałohiju raspaŭsiudžvaje. Alternatyvaj jon bačyć maral, jakaja taksama moža natchniać ludziej da supolnych dziejańniaŭ, kali ŭ ich padobnyja ŭjaŭleńni pra dabro i zło.
Na jahonuju dumku, historyja pakazvaje, što mienavita maralnyja vybary našych prodkaŭ na praciahu stahodździaŭ sfarmiravali tuju etnakulturnuju situacyju, jakuju my majem siońnia.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ-
Čamu na Biełarusi nasamreč niama 700-hadovych duboŭ i jak staražytnaja architektura dapamahaje batanikam
-
«Mužyk ja z rodu, syn ziamli litoŭskaj». Novyja dakumienty Kastusia Kalinoŭskaha ŭdałosia vyjavić dziakujučy počyrku
-
U Vilejskim rajonie adšukali adzinuju na Biełarusi juvielirnuju majsterniu kryvičoŭ
Kamientary