Pierakładčyca na biełaruskuju «Hary Potera»: «Toje, što mastak pavinien być hałodny, — heta brydkaja manipulacyja»
Bieručy ŭ ruki biełaruskija vydańni Roŭlinh ci Sapkoŭskaha, my časta zabyvajem, što za imi staić vialikaja praca pierakładčyka. Taho «niabačnaha» čałavieka, jaki dapamahaje hierojam zahavaryć pa-biełarusku. Pra pierakłady kłasikaŭ, knižny rynak, «śviatyja teksty», kankurencyju sa štučnym intelektam «Budźma» parazmaŭlała ź pierakładčycaj Alenaj Piatrovič.
Na pierakładčyckim rachunku Aleny tolki za apošni čas — čatyry knihi z epapiei «Hary Potera», taksama pierakłady z polskaj Hžendoviča i Słovik. Raniej — knihi Vitkieviča, Konan Dojła, Kapuścinskaha dy Bžechvy. Aŭtarka pierakładaŭ pracuje z anhielskaj, polskaj, ukrainskaj i francuzskaj movami, ale, jak pryznajecca, vučyć novyja movy dziela «čystaj krasy».
Ci varta pierakładać dla biełarusaŭ rasijskuju kłasiku? Ci isnujuć dla pierakładčyka «śviatyja teksty»? Pierakład z «humanitarnaj metaj» — heta jak? Urešcie, ci moža pierakład taho ci inšaha tvora być zapoźnienym?
Heta dy inšaje — u hutarcy.
«Spačatku treba viedać svaju movu…»
— Ci dastatkova pierakładčyku viedać zamiežnyja movy abo… treba niešta jašče?
— Ja b skazała, što spačatku treba viedać svaju movu (u sensie, movu, na jakuju pierakładaješ) — i najpierš ja kažu pra sintaksis, pra «ład movy», a nie vyklučna pra leksiku. Dla zamiežnaj movy jość słoŭniki, pierakładčyki, žyvyja nośbity, ź jakimi možna prakansultavacca, kali što jakoje, a za svaju movu adkazny tolki ty sam.
Fiłosaf Valancin Akudovič raskazvaŭ, što jon u 90-ja redahavaŭ pierakładnuju litaraturu, uvohule nie viedajučy zamiežnych moŭ. A redahavańnie — heta vielmi blizkaja sprava da pierakładu, časta amal toje samaje. Jak na mianie, dla našaha času heta była b trochi radykalnaja pazicyja, bo siońnia zamiežnyja movy vyvučyć prosta.
Ale ŭ cełym tak, dla dobraha pierakładnoha tekstu našmat važniejšaje viedańnie ŭłasnaj movy, čym zamiežnaj. Nu, i treba ŭmieć pisać na svajoj movie i dobra adčuvać stylistyku.
— Jość taki štamp, što, maŭlaŭ, pisać prozu ci paeziju — voś heta tvorčaść, a pierakłady — čysta techničnaja praca… Ci nie baiciesia kankurencyi sa štučnym intelektam, jaki «zamienić» pierakładčykaŭ?
— Kali viadziecca pra pierakłady biznes-litaratury ci niečaha jašče takoha niemastackaha, to tak, heta faktyčna techničnaja praca — i budzie dobra, kali tut pierakładčykaŭ zamienić AI. Ale ž my viedajem, što AI nastolki razumny, nakolki jaho navučyć čałaviek, — dyk voś, kali najlepšyja pierakładčyki časam biespaśpiachova bjucca nad niejkimi krutymi tekstami (asabliva datyčna paezii i/abo tekstaŭ z dobraj kancentracyjaj słoŭnych hulniaŭ, prydumanych słoŭ i h.d.), to pakul što słaba ŭjaŭlaju, chto moža navučyć AI zrabić lepiej. Adnak kali tak zdarycca — to tak, daviadziecca pryznać, što mašyny lepšyja za nas, što ž zrobiš.
«Spraščać — heta trochi prynižeńnie»
— Kali pierakładaješ kłasikaŭ (Konan Dojł, Uajld), ci jość niejki asablivy hruz adkaznaści: maŭlaŭ, heta ž «śviatoje» i nielha pamylicca?
— Viadoma, adkaznaść jość — ale jana jość i pry lubym inšym pierakładzie. Adnak pamylicca nie pavinien akurat toj samy AI, bo errare humanum est (voś urešcie spatrebiłasia toje, što vyvučała na kursie łaciny). Viadoma, pamylicca nie chočacca, ale ŭ lubym razie heta nie trahiedyja. A jašče tamu važna mieć dobraha redaktara, jaki zmoža vyčapić tvaju pamyłku.
Mnie zdajecca, naadvarot, staŭleńnie da niejkaha tekstu jak da «śviatoha» časam akurat pieraškadžaje — byvaje, pierakładčyk baicca adyści choć na krok, i vychodzić małačytelnaje niešta, što chutčej nahadvaje «padradkovik», a nie žyvy tekst.
— Pierakładajučy tvory, napisanyja 100 i bolej hadoŭ tamu, ci treba spraščać peŭnyja momanty, kab było zrazumieła čytaču zaraz? Ci treba niejak pahružacca ŭ epochu, bijahrafiju aŭtara i h. d.?
— Ja niašmat pierakładała zusim starych tekstaŭ, ale ja pavažaju čytača i tamu liču, što spraščać — heta trochi prynižeńnie. Bo kali ja sama niešta razumieju/viedaju, čamu ja pavinna dumać, što hetaha nie viedaje čytač? Kali ja sama nie viedała niečaha važnaha dla razumieńnia tekstu, to tady ja dapuskaju, što raptam jość takija čytačy typu mianie, i ŭ tych tekstach, dzie heta da miesca, rablu znosku.
I viadoma, tak, pahružacca ŭ epochu i bijahrafiju aŭtara karysna, bo jano banalna dapamahaje samomu pierakładčyku niešta zrazumieć.
«Kali ŭsie ŭžo pračytali pa-anhielsku…»
— Pierakład i vychad «Hary Potera» pa-biełarusku — heta była miehapadzieja. Razam z tym złyja jazyki kazali, maŭlaŭ, usie ŭžo daŭno pračytali pa-rasiejsku… navošta?
— Pačnu z bitchy-vykazvańnia: mierkavańni «złych jazykoŭ» mianie cikaviać tolki ŭ tym vypadku, kali nośbitaŭ hetych jazykoŭ ja pavažaju. I darečy, sama ja čuła varyjant «kali ŭsie ŭžo pračytali pa-anhielsku» — pra rasiejskuju navat nie čuła. Mnie zdavałasia heta takim common knowledge, što rasiejskija pierakłady «Hary Potera» nie ahoń, prosta ludzi pryvykli.
Adkryju tajamnicu: bolšaść maich kaleh pierakładajuć najpierš «dla siabie» — časam dla hipatetyčnych siabie.
Naprykład, «ja b chacieła mieć hety tekst pa-biełarusku ŭ dziacinstvie». Abo ŭ jakaści čelendžu: «ci ŭdasca mnie zrabić hetaksama kruta, jak u aryhinale?». Časam jašče ŭklučajecca humanitarnaja meta nakštałt «hety tekst prosta pavinien być i na tvajoj movie»: teksty typu Biblii, «Ilijady» z «Adysiejaj» ci choć «Maleńkaha prynca» — bo heta siarod inšaha śviedčyć i pra stałaść movy, i ŭ toj samy momant ty spryčyniaješsia da jaje raźvićcia, da pašyreńnia korpusu tekstaŭ na joj — a heta zaŭsiody idzie movie na karyść (viadoma, havorka pra jakasnyja pierakłady).
I apošniaje nakont «usie» — tut mierkavańnie jaŭna pierabolšanaje, bo absalutnaja bolšaść majho koła znosinaŭ (heta ludzi kala 40 hadoŭ) nikoli nie čytali «Hary Potera» ni na jakoj movie raniej. Bo my prosta nie trapili ŭ toj pramiežak času, kali knihi pačali vychodzić: my byli padletkami i ličyli heta dziciačaj litaraturaj, nie vartaj našaj uvahi.
I ja nie raz čuła ad svaich znajomych, što jany ŭpieršyniu čytajuć «Hary Potera» akurat pa-biełarusku. Nu i hałoŭnaje: na nas žyćcio nie zakančvajecca, naradžajucca novyja ludzi, jakija zmohuć ad pačatku čytać knihu pa-biełarusku.
Uvohule isnavańnie navat niekalkich pierakładaŭ na tuju samuju movu — heta absalutna narmalna. Asabliva kali prachodzić niejki čas, vyrastaje novaje pakaleńnie, mova źmianiajecca. Naprykład, viedaju, što ŭ Italii ciapier robicca novy pierakład «Hary Potera» — bo ŭ tym, raniejšym, jość niejkija pamyłki, niedakładnaści, staravaty słenh. I takija novyja pierakłady — akurat prykmieta taho, što mova žyvaja i jana źmianiajecca.
«Mahčyma, ludzi nie čytali Tałstoha ŭ aryhinale…»
— Ci patrebnyja biełarusam pierakłady rasiejskaj kłasiki, jak dumajecie?
— Ja b nie ŭžyvała słova «patrebnyja». Asabista ja addaju pieravahu čytać na movie aryhinału, kali dobra jaje viedaju. Ale jany «majuć miesca być». Znoŭ ža, nichto nie admianiaŭ kancepcyju «čelendžu», pra jakuju ja havaryła vyšej — pierakładčyk moža zrabić sabie vyklik, uziaŭšysia za niejki kłasičny tekst.
I dla biełaruskaj movy pierakład rasiejskaj kłasiki XIX stahodździa — akurat peŭny vyklik, bo ŭ našaj litaratury taho času jašče nie było raspracavana takoj šyrokaj stylistyki, tamu ŭ peŭnym sensie pry pierakładzie nam niama na čym hruntavacca, niama na što aryjentavacca, i davodzicca samastojna vypracoŭvać peŭny styl. Heta tyčycca nie tolki rasiejskaj kłasiki, ale i ŭsioj u cełym — ci to Džejn Osten, ci to Lva Tałstoha.
Nu i znoŭ ža, jość ludzi, jakija addajuć pieravahu čytać pa-biełarusku: mahčyma, jany nie čytali taho ž Tałstoha ŭ aryhinale (viedaju kuču takich ludziej), ale, mahčyma, zacikaviacca, kali tekst budzie pa-biełarusku.
U mianie jość znajomy, jaki ŭpieršyniu pasłuchaŭ hurt «Pietla pristrastija» tolki paśla taho, jak chłopcy vypuścili biełaruskamoŭny albom.
— Ci majecie ŭlubionyja svaje pierakłady? Abo — kožny pierakład — asobnaja historyja i «adnosiny» z aŭtaram i knihaj, tamu paraŭnoŭvać niemahčyma?
— Chiba pa enierha-/časa-/i-ŭsiaho-inšaha-zatratnaści mnie samy darahi z ułasnych pierakładaŭ — raman «Nienasytnaść» Vitkieviča. Heta byŭ samy vialiki čelendž, heta składanaja mova, aŭtar prydumaŭ kuču novych słoŭ u polskaj movie, pakinuŭ šmat zahadak.
Mnie pašancavała — ja pierakładała hety tekst, budučy na stypiendyi Gaude Polonia, i ŭ mianie była kansultantka Elžbeta Hžyb z Varšaŭskaha ŭniviersiteta, śpiecyjalistka pa hetym aŭtary. Jana mianie paznajomiła ź inšymi «vitkacyjałohami» — daśledčykami tvorčaści Vitkacyja/Vitkieviča — i ja mahła taksama zadavać pytańni im. Heta była šalona składanaja praca, i ja hanarusia saboj, što zmahła davieści jaje da kanca.
«Teksty, jakija ja chacieła b pierakłaści, napisanyja na anhielskaj»
— Možacie ŭjavić situacyju — što pierakładajecie knihu, a jana… nie padabajecca! I źjaŭlajucca dumki, ci nie lepš napisać samomu bolš varty tvor?
— Mahu ŭjavić, bolš za toje — ja byvała ŭ takoj situacyi. Ale heta jak na luboj pracy: my nie zaŭždy ŭ zachapleńni ad kožnaha pracoŭnaha zadańnia, ale my ž darosłyja, to časam davodzicca rabić toje, što treba, a nie toje, što chočacca.
— Pierakładajučy z polskaj, naprykład, Hžendoviča, ci byli dumki, maŭlaŭ, čamu ž niešta padobnaje pa maštabie i atmaśfiery nie pišacca pa-biełarusku?
— U mianie jość adkaz, čamu takoje nie pišacca, i ja pryviała jašče vyšej: napisać vialiki tekst — heta vielmi doraha. U Polščy jość narmalny knižny rynak: kali ty bolš-mienš viadomy piśmieńnik, ty zaklučaješ damovu z vydaviectvam, pišaš knihu, a ŭ hety čas vydaviectva daje tabie na što žyć, i ty možaš skancentravacca na pisańni. Kali taki rynak budzie i ŭ Biełarusi, to i ŭ nas źjaviacca takija maštabnyja tvory.
Toje, što mastak pavinien być hałodny, — heta brydkaja manipulacyja.
— Ci majecie «pierakładčyckija mary»? Naprykład, pierakłaści niejkaha kankretnaha aŭtara ci — vyvučyć jašče adnu (mahčyma, ekzatyčnuju) movu?
— Maryć ja nie lublu, ale jość idei — jany całkam ździajśnialnyja, tolki patrabujuć času, a ź im niaprosta, kali davodzicca akramia pierakładaŭ mieć jašče «narmalnuju» pracu.
Hałoŭnyja teksty, jakija ja chacieła b pierakłaści, napisanyja na anhielskaj, ja b z zadavalnieńniem sieła za pierakład usich astatnich niepierakładzienych knih Džejn Osten (pa-biełarusku jość tolki «Pycha i pieraduziataść») i parački knih Ruała Dała.
Movy ja zvyčajna vuču dziela «čystaj krasy» — nie fakt, što niekali budu ź ich pierakładać, ale mnie ź imi viesialej.
Ja ŭvohule čałaviek niepraktyčny i spaviadaju relihiju Oskara Uajłda, jakaja pra «luboje mastactva davoli bieskarysnaje».
Filipienka raskazaŭ, ad kolkich svaich knih admoviŭsia b i čamu pradaŭ «Tesłu»
Biedny, rasčaravany — asabliva ŭ rodnych — i nikomu niepatrebny. Zły dziońnik Baradulina dazvalaje zazirnuć unutr hienija
«My nikoli nie vierniemsia saboju raniejšymi». Vital Ryžkoŭ viarnuŭsia da tvorčaści i sabraŭ poŭnuju zału na paetyčny stendap
«Pasprabuju krychu suciešyć vas tym, što ŭsie my ščaślivyja ludzi». Andrej Skurko atrymaŭ premiju imia Lva Sapiehi
Ciapier čytajuć
«Adpraŭlali myć tualety i kidali ŭ ŠIZA». Susiedki raskazali pra abychodžańnie ŭ kałonii z eks-palitźniavolenaj Tamaraj Karavaj, jakaja paśla pamierła33
Kamientary