Minski krajaznaviec raskazaŭ, jakim było Zamčyšča i čamu źnikła z karty stalicy
Kaliści tam byŭ pieranasieleny jaŭrejski rajon, jaki raźmiaściŭsia na miescy letapisnaha horada. Jaho zadumvali źniščyć jašče da vajny — i hetaj zadumie šmat u čym dapamahli niamieckija akupanty.
Na fota źvierchu vy bačycie Novamiaśnickuju vulicu, jakaja ahinała z poŭdnia kolišnija vały Zamčyšča. Takim byŭ Minsk sto hadoŭ tamu. Siońnia na tym miescy haradskaja prastora vyhladaje zusim inakš.
Pra raźvićcio i hibiel Zamčyšča raskazaŭ krajaznaviec Pavieł Rastoŭcaŭ u svajoj lekcyi «Minskaje zamčyšča na fotazdymkach i malunkach», vystupajučy ŭ Minskaj haradskoj ratušy.
Nieprykmietny centr
Adnoj ź pieršych hrafičnych krynic pa historyi Zamčyšča słužyć płan 1773 hoda, jaki tyčyŭsia ziamielnych spraŭ Mienska. Na im asobna była pakazanaja situacyja na Zamčyščy, a ŭ tekście — infarmacyja pra haspadaroŭ placaŭ na im. Śvisłač dakładna zachavała svoj vyhin, i most ad vulicy Niamiha da Trajeckaha pradmieścia staić u tym samym miescy, i Pietrapaŭłaŭskaja carkva, paznačanaja kryžykam, zachavałasia, tolki Zamčyšča ciapier niama i znaku.
Pieršy dakładny tapahrafičny płan stvaryli rasijskija vajskovyja tapohrafy paśla taho, jak u 1793 hodzie adbyŭsia druhi padzieł Rečy Paspalitaj. Na im pakazanyja całkam uvieś horad i miežy Zamčyšča naprykancy XVIII stahodździa. Jašče adzin dakładny płan horada, jaki taksama možna ličyć prajektnym, byŭ składzieny ŭ 1809 hodzie.
Na hetym płanie 1809 hoda vielmi dakładna pakazanyja muravanaja zabudova i chramy Trajeckaha pradmieścia i Vierchniaha horada, ale Zamčyšča na im abaznačana schiematyčna — heta značyć, što ŭ toj čas nijakich značnych dla horada pabudoŭ tam užo nie było.
Płany 1833 i 1840 (u 1866 hodzie była praviedziena jaho rekahnascyroŭka), jakija zachoŭvajucca ŭ Rasijskim vajenna-histaryčnym archivie, pakazvajuć, što horad pašyraŭsia i Zamčyšča pačało abrastać zabudovaj. Kali na raniejšych płanach Zamkavaja vulica skančvałasia tupikom, upirajučysia ŭ vały, to na hetych płanach jana ŭžo vychodzić za jaho, a Zamčyšča pačynaje nabyvać toj vyhlad, jaki viadomy nam z pačatku XX stahodździa. Na płanie paznačany asobnyja pabudovy i bačna, što navat u siaredzinie XIX stahodździa muravanych pabudoŭ na Zamčyščy amal nie było, jano amal całkam było zabudavana draŭlanymi damkami.
Naprykancy XIX stahodździa, u 1883 hodzie, u Minsku adbyŭsia vielmi vialiki pažar, jaki całkam źniščyŭ zabudovu Zamčyšča i značnaj častki taho, što potym było Niamihaj. Paśla jaho zamčyšča było zabudavana muravanymi budynkami.
«Kali my budziem hladzieć na fotazdymki, ubačym, što tam front zabudovy, budynak da budynka, vielmi ščylna pastaŭleny. Zdajecca, što heta histaryčnaja zabudova, ale treba mieć na ŭvazie, što asnoŭnaja častka tych budynkaŭ była pabudavana mienavita ŭ 1880—1890 hady», — kaža Rastoŭcaŭ.
Na płanach 1911 i 1930 hadoŭ bačna, što horadabudaŭničaja situacyja vakoł Zamčyšča ŭžo całkam skłałasia, jano pierastała być zamknutaj prastoraj i było intehravana ŭ horadabudaŭničaje asiarodździe: praź jaho možna było naŭprost prajechać z poŭdnia na poŭnač i z uschodu na zachad.
Pieršyja fotazdymki Zamčyšča byli apublikavanyja ŭ pieršaj častcy alboma «Vidy horoda Minska», vydadzienaha ŭ 1904 hodzie ŭ Minsku (druhaja častka, vidać, tak i nie pabačyła śviet). Na ich pakazanyja Śvisłač kala staroha zamka, uschodni schił Zamčyšča, jaki spuskajecca da raki, i niekalki draŭlanych damkoŭ na jaho ŭskrajku. Častka Zamčyšča, jakaja prylahała da raki, traplała taksama na paštoŭki ź vidami Minska.
Samym cikavym budynkam na Zamčyščy ŭ toj čas byŭ budynak hrodskaha suda — ledź nie adzinaje muravanaje zbudavańnie tut u siaredzinie XIX stahodździa. Ličycca, što ŭ im znachodziŭsia archiŭ Litoŭskaha trybunała, bo Minsk byŭ adnym z haradoŭ, dzie jon pravodziŭ svaje pasiadžeńni. Rastoŭcaŭ tłumačyć, što mierkavańnie byccam by ŭ budynku pravodzilisia pasiadžeńni Trybunała, chutčej za ŭsio, pamyłkovaje, bo jon byŭ vielmi maleńkim dla takoha vykarystańnia.
U čas Pieršaj suśvietnaj vajny i polskaj akupacyi ŭ Minsku dziejničała tavarystva amataraŭ polskaj spadčyny, jakoje źbirała roznyja rečy, knihi, malunki i rabiła ich fotafiksacyju. Ich uvahu pryciahvaŭ taksama i hety budynak hrodskaha suda. Pry adstupleńni polskich vojskaŭ hetyja materyjały byli pieraviezieny ŭ Varšavu, dzie zachoŭvajucca dahetul u fondach Nacyjanalnaha muzieja. Jak ličyć Rastoŭcaŭ, tam možna adšukać materyjały, jakija b tyčylisia historyi Minska i Zamčyšča pačatku XX stahodździa.
Minskaje Zamčyšča pryvablivała mastakoŭ i, pierš za ŭsio, fatohrafaŭ. Niekalki fotazdymkaŭ zrabiŭ Leŭ Daškievič, jaki ładziŭ vandroŭki z mastakom Jazepam Drazdovičam pa Minsku. Sam Drazdovič zrabiŭ šerah malunkaŭ Zamčyšča: «Abryŭ Zamkavaj hary i prybiarežnaja hrebla na pravym bierazie raki Śvisłač», «Dom byłoha sudzilišča Mienskaha zamka», «Raka Śvisłač la Zamkavaj hary», «Krušni damoŭ Mańkoviča na Zamkavym uzhorku», a taksama niepadpisany malunak draŭlanaha zamka, na jakim, vidać, byŭ adlustravany Minski zamak takim, jakim jaho ŭjaŭlaŭ mastak.
U 1920-ja hady malunki Zamčyšča rabiŭ i znakamity mastak Miejer Aksielrod. Niezadoŭha da śmierci jon stvaryŭ u 1968 hodzie cełuju sieryju tvoraŭ «Uspamin ab Minsku». U 1930-ja malavaŭ zabudovu Zamčyšča i biełaruski mastak Mikałaj Dučyc.
Mižvajenny župieł
U mižvajenny čas Zamčyšča było prykładam dla savieckaj prapahandy taho Minska, jaki adychodzić u niabyt. Heta było handlovaje pradmieście, dzie ŭ pieranasielenych umovach žyło jaŭrejskaje nasielnictva, zabudova była vielmi ščylnaja, ale tam nie było amal nijakich umoŭ dobraŭparadkavańnia: tudy nie pravodzili ni vodapravod, ni kanalizacyju.
Minsk vielmi mocna zalivała. Niahledziačy na toje, što Zamčyšča byccam znachodziłasia na vysokim miescy, budynki vakoł jaho taksama padtaplała. Častka budynkaŭ kala Zamčyšča prosta abvaliłasia jašče da pačatku vajny.
«U ich nie było hidraizalacyi, drenažnych sistem, nie było ničoha, i fundamienty vielmi chutka stanavilisia nieprydatnymi. Abvalvańnie damoŭ było davoli typovaj źjavaj. Jość navat dakumient pa avaryjnym stanie damoŭ centra Minska pa stanie na 1930-ja hady — tam šmat mienavita adrasoŭ Minskaha zamčyšča. U damach byli ščyliny, praź jakija možna praciahnuć ruku na vulicu», — raskazvaje Rastoŭcaŭ.
Razbureńnie hieta
Apošnija aerafotazdymki, na jakich Zamčyšča jašče cełaje, datujucca 23—24 červienia 1941 hoda. Niemcy amal kožny dzień fatahrafavali biełaruskija harady na pačatku vajny, tamu Minsk davoli dobra zadakumientavany. Na adnym z najlepšych zdymkaŭ Zamčyšča, zroblenych paźniej, bačna, što paciarpieła ŭschodniaja častka, a ad budynka hrodskaha suda zastaŭsia tolki pieršy muravany pavierch. Ale astatniaje Zamčyšča, jakoje nie paciarpieła, było całkam uklučany ŭ miežy jaŭrejskaha hieta.
Pieryjadyčna na internet-aŭkcyjonach źjaŭlajucca zdymki Minska, jakija daśledčyki nie zaŭsiody mohuć nabyć. Siarod takich byli i redkija niamieckija fotazdymki 1941 hoda ŭnutry hieta, ad jakich zastalisia tolki niajakasnyja minijaciury. U abjektyŭ niamieckaj fotakamiery trapili Zamkavaja, Padzamkavaja, Miaśnickaja vulicy i jašče scenki ź jaŭrejskich dvorykaŭ.
«Jany najbolš kaštoŭnyja, tamu što pakazvajuć jaŭrejskaje nasielnictva hetaha rajona, jahony štodzionny pobyt. Papraŭdzie kažučy, my nie vielmi dobra razumiejem, jak tady žyłosia, jaki byŭ pobyt», — havoryć krajaznaviec.
Za hod situacyja karennym čynam źmianiłasia, na aerafotazdymkach 1942 hoda značnaja častka damoŭ Minskaha zamčyšča była ŭžo biez dachaŭ.
«Što adbyłosia dakładna, na siońniašni momant skazać ciažka. Jość dźvie asnoŭnyja viersii. Albo heta vynik pahromaŭ, jakija adbylisia na terytoryi hieta naprykancy 1941 i na pačatku 1942 hoda (a my viedajem čatyry vialikija pahromy ŭ hety čas). Albo ŭžo pačynalisia naloty savieckaj aviacyi na Minsk. Za rakoj, dzie byłaja druhaja balnica, byŭ špital SS — heta była cel, kudy imknulisia trapić bombami savieckija samaloty, ale čaściakom jany prosta padali na mirnyja rajony. Znajści paćviardžeńni albo abviaržeńni hetych zdahadak pakul što nie ŭdajecca», — tłumačyć Rastoŭcaŭ.
U 1944 hodzie razburanyja budynki na Zamčyščy byli razabranyja i, chutčej za ŭsio, ichniuju cehłu vykarystali dla niejkich haspadarčych pabudoŭ. Reštki hrodskaha suda pieražyli vajnu, ale jaho nie stali adnaŭlać.
Hienpłan 1946 hoda praduhledžvaŭ amal całkam znos hetaha rajona, ale praź niedachop žyllovaha fondu niekatoryja damki byli pakinuty i prastajali da kanca 1950-ch — siaredziny 1960-ch hadoŭ.
«Cikava, što ŭ 1936 hodzie prymaŭsia hienieralny płan rekanstrukcyi Minska, pa jakim Zamčyšča pavinna było być źniščana. Bližej da raki płanavaŭsia prahułačny bulvar, a praz usio Zamčyšča pavinna była prajści mahistral. Parkavaja mahistral była realizavana paśla vajny. U vajnu niejkim dziŭnym čynam adbyłosia toje, što było zapłanavana ŭ mirny čas — Zamčyšča, častkova rukami niamieckich zachopnikaŭ, było źniščana», — raspaviadaje Rastoŭcaŭ.
Apošnija śviedki Zamčyšča
Važnaj krynicaj pa vyvučeńni Zamčyšča źjaŭlajucca fotazdymki Jaŭchima Liŭšyca, jaki pracavaŭ u 1950-ja ŭ «Biełdziaržprajekcie». Jon źniaŭ reštki Minskaha zamčyšča, frahmienty acalełaj zabudovy Zavalnaj i Novamiaśnickaj vulic.
«Hetymi damkami ŭžo amal nichto nie zajmaŭsia, jany znachodzilisia ŭ vielmi drennym stanie i ŭ vielmi niepryvabnym asiarodździ: łužyny pasiarod vulicy, niejkaja trava, jaje navat nichto nie imknuŭsia kasić. Centr horada vyhladaŭ jak niejkaja ŭskraina pravincyjalnaha haradka», — kaža krajaznaviec.
Tapahrafičnaja zdymka 1959 hoda, jakoj karystalisia budaŭniki i architektary, pakazvaje Zamčyšča ŭžo amal biez zabudovy, ale z paznačanym miescam archieałahičnych raskopak, jakija pravodzilisia tut u 1940—1950-ja. Na płoščy 8 Sakavika źjaviŭsia skvieryk i handlovyja paviljony, dzieści išli archieałahičnyja raskopki, dzieści — byli prakapanyja tranšei, dzieści — praciahvali stajać damki. Hetaja niadobraŭparadkavanaja terytoryja jašče častkova zachoŭvała sietku histaryčnych vulic.
Ale z budaŭnictvam u 1959 hodzie puciepravoda cieraź Niamihu rajon byŭ kančatkova razburany, Minskaje zamčyšča zachavałasia tolki jak lehienda.
«Jašče ź siaredziny 1930-ch hadoŭ Zamčyšča znachodziłasia na trasie budučaj vielmi važnaj vulicy, jakuju imknulisia prabić, i ŭrešcie prabili.
Ab zachavańni Zamčyšča paśla taho, jak skončyłasia pieršaja častka archieałahičnych raskopak, bolš nichto ŭžo nie kazaŭ, tamu što płany horada hetaha nie praduhledžvali», — kaža daśledčyk.
Kamientary