Amierykanski janot-pałaskun, zaviezieny ŭ Jeŭropu ŭ XX stahodździ, siońnia chutka pašyraje areał svajho pražyvańnia. Z Hiermanii jon pastupova zachoplivaje Polšču i nabližajecca da Biełarusi, pryrodnyja ŭmovy jakoj stvarajuć spryjalnaje asiarodździe dla zamacavańnia hetaha invaziŭnaha vidu. Užo ciapier navukoŭcy nazyvajuć jaho biadoj XXI stahodździa dla jeŭrapiejskich hniezdavych ptušak.
Janot-pałaskun (Procyon lotor) — drapiežnik siaredniaha pamieru z Paŭnočnaj Amieryki. Svajo imia jon atrymaŭ praz zvyčku myć ježu ŭ vadzie. Žyvioła maje charakternuju źniešnaść: šera-buruju poŭść, ciomnuju «masku» vakoł vačej, pałasaty chvost i ruchavyja piarednija łapy, zdolnyja chapać, adčyniać, kapać i vykručvać.
Jon vydatna łazić pa drevach, płavaje i pierachodzić vialikija adlehłaści ŭ pošukach kormu. Vaha darosłaha janota — 5-10 kiłahramaŭ, daŭžynia cieła — da 60 santymietraŭ.
Što ŭžo było
U Biełarusi janota-pałaskuna sprabavali aklimatyzavać jašče ŭ 1950-ja. U 1954 hodzie 52 asobiny byli zaviezieny z Azierbajdžana ŭ Prypiacki zapaviednik, a ŭ 1958 hodzie — vypuščanyja na terytoryi byłoha Davyd-Haradockaha rajona.
Da 1965 hoda kolkaść hetych źviaroŭ dasiahnuła 1500, i ŭ 1969-1970 hadach była dazvolenaja ich zdabyča. Adnak da pačatku 2000-ch papulacyja amal źnikła.
U 2007 hodzie biełaruskija navukoŭcy vykazvali zdahadku, što janot vymier praz chvaroby, vyklikanyja miascovymi parazitami, da jakich jon nie mieŭ imunitetu.
Viartańnie
Siońnia janot viartajecca — ale ŭžo samastojna, z zachadu. U Hiermanii jaho papulacyja pierasiahnuła try miljony asobin, niahledziačy na toje, što palaŭničyja źniščyli kala miljona. Jaho adaptyŭnaść i pładavitaść uražvajuć: hety źviarok imkliva zasialaje novyja terytoryi, pieraadolvajučy i harady, i darohi, i reki.
Z Hiermanii pa lasach i rekach jon masava raspaŭsiudžvajecca na ŭschod. Pavodle karty Polskaj akademii navuk, janot užo zapoŭniŭ zachad krainy, jaho možna sustreć u centry i na ŭschodzie Polščy, uklučna z rajonami la miažy ź Biełaruśsiu.
Čym jon niebiaśpiečny?
U adroźnieńnie ad amierykanskaj norki, jakaja pieravažna trymajecca ŭzdoŭž vadajomaŭ, janot vykarystoŭvaje ŭsie try ŭzroŭni lasnoj ekasistemy: ziamlu, vadu i krony dreŭ. Jon niščyć hniozdy ptušak, u tym liku ŭ dupłach i štučnych schovankach. Asabliva pakutujuć kački, kuliki, łastaŭki, sovy.
U miežach ahulnaha areału janot ustupaje ŭ kankurencyju z tcharami, kunicami i lisami, a taksama rabuje kuratniki, ryjecca ŭ śmiećci, u horadzie adkryvaje kantejniery i pranikaje ŭ haspadarčyja pabudovy. Jon — pieranosčyk šalenstva i parazitaŭ, što niebiaśpiečna jak dla ludziej, tak i dla chatnich žyvioł.
Što adbyvajecca ŭ Biełarusi?
U Biełarusi janot-pałaskun nie ličycca invaziŭnym vidam, bo niama paćvierdžanych źviestak pra jaho naturalnaje praniknieńnie. Vypusk u pryrodu zabaronieny, ale ŭvoz i ŭtrymańnie — nie, što stvaraje šeruju zonu: uciekačy z valjeraŭ mohuć lohka apynucca na voli.
U 2024 hodzie janota zafiksavali pad Baranavičami, taksama paviedamlałasia pra jaho prysutnaść u pojmie Niomana i Nalibockaj puščy. Pakul niezrazumieła, ci heta vynik naturalnaha mihracyjnaha raspaŭsiudžvańnia, ci nastupstvy čałaviečaj dziejnaści.
Ci možna jaho spynić?
Siarod ekołahaŭ hučać roznyja prapanovy. Adna z najbolš realistyčnych — uklučyć janota ŭ śpis palaŭničych vidaŭ, jak heta ŭžo zroblena z šakałam. Inšyja miarkujuć, što kankurenty ŭ biełaruskich lasach — ryś i voŭk — zdolnyja strymlivać jaho raspaŭsiudžańnie.
Ale skieptyki sumniavajucca: u Hiermanii i Polščy hetyja ž samyja drapiežniki nie spracavali. I navat kali janota pryznajuć palaŭničaj žyviołaj, chto na jaho budzie palavać? Urešcie, amierykanskuju norku taksama nie spynili — i jana ŭžo stała zvyčajnym vidam u našych vadajomach.
A moža, jon vymre znoŭ?
Ci moža janot-pałaskun i ciapier nie pryžycca ŭ Biełarusi — jak heta ŭžo adnojčy zdaryłasia? Takoje raźvićcio padziej nie vyklučana. Kali jaho źniknieńnie ŭ 1980—2000-ch było vyklikana infiekcyjami i miascovymi parazitami, da jakich vid nie mieŭ imunitetu, historyja sapraŭdy moža paŭtarycca.
Ale siońnia situacyja istotna źmianiłasia. Jeŭrapiejskija papulacyi janota ŭžo ŭstojlivyja, hienietyčna raznastajnyja, i, mahčyma, nabyli nieabchodnuju abaronu suprać miascovych chvarob. Tamu vierahodnaść zamacavańnia vidu ŭ Biełarusi ciapier značna vyšejšaja, čym naprykancy XX stahodździa.
Kamientary