«Za pośpiech našaj bieznadziejnaj spravy»: dysidenty, jakija padtačyli impieryju znutry

Spačatku ja źviarnuŭ uvahu na hetuju knižku na bostanskim ASEEES u listapadzie minułaha hoda, ale na prezientacyju nie trapiŭ, tam šmat usiaho adnačasova adbyvałasia.

Ale kali ŭ sakaviku była prezientacyja knihi ŭ New York University Jordan Center for the Advanced Study of Russia, to jakraz udałosia naviedać.

Na takich prezientacyjach možna pačuć, jak knihi nasamreč stvaralisia, bo zvyčajna ŭ navukovych manahrafijach hieniezis prychoŭvajecca, takaja praktyka. A tut aŭtar knihi pryznajecca, što na temu jon vyjšaŭ praz patreby vykładańnia va ŭniviersitecie, bo raniej jon pisaŭ pra los habrejaŭ u Rasijskaj impieryi. A z padrychtoŭki kursa dla studentaŭ vyrasła manahrafija, jakaja paśpieła atrymać prestyžnuju Pulitceraŭskuju premiju 2025 hoda, što dla navukovaha vydańnia nadzvyčajny pośpiech. Razam z tym tema dysidenctva, vielmi papularnaja ŭ časy Chałodnaj vajny i ŭ pačatku 1990-ch, a potym surjozna padzabytaja, pastupova viartajecca na chvali čakańnia, što raz aŭtarytaryzm znoŭ ustalavaŭsia ŭ Rasii, to dzie novyja dysidenty?

Choć adrazu Natans pryznaje, što sami hetyja ludzi, jakija pajšli na kanfrantacyju z savieckaj sistemaj, nazyvali siabie «inakomyślaŝimi» (inšadumcami), ale aŭtar hetaha słova navat vyhavaryć nie zmoh (dumaju, možna daravać). «Dysidenty» — heta ŭsio ž zachodniaja terminałohija.

Tak ci inakš, optyka raspoviedu vonkavaha naziralnika, i heta darečy, kali zachoŭvajecca vysoki ŭzrovień analizu. A tut nie tolki staranna pieračytanyja šmatlikija teksty, stvoranyja hetym kołam (mabyć, mała jakoje asiarodździe pakinuła pa sabie stolki miemuaraŭ, dy jašče supiarečlivych), ale i vielmi cikava analizujecca hety ruch. Heta moža i nie čysty kiejs napisańnia intelektualnaj historyi, ale vielmi blizka, bo Natansa cikaviać asnoŭnyja dylemy ruchu: jak možna było zładzić pratest u Savieckim Sajuzie?

Vidavočna, što heta situacyja paślastalinskaha času, «viehietaryjanskaha», kali savieckija ŭłady adychodziać ad kanibalisckich praktyk sacyjalnaha teroru, a heta abaviazkovaja ŭmova dla publičnaj artykulacyi niazhody. Cikava, što bolšaść «dysidentaŭ» — heta dzieci novastvoranaj elity, ale jakija adčuli i na losie baćkoŭ, i časam ŭłasna na sabie žach Vialikaha Teroru. Ale prynaležnaść da elity davała intelektualnyja i praktyčnyja mahčymaści vychadu za abmiežavańni — i na palach zaŭvažu tuju ž situacyju ŭ Biełarusi, dzie mnohija pačynalniki ruchu za niezaležnaść Biełarusi byli dziećmi namienkłatury (i heta śviedčyć, što biełaruskija palityčnyja trajektoryi nie byli ŭnikalnymi).

Važnaje nazirańnie Natansa — što hetyja savieckija dysidenty byli ŭžo dziećmi savieckaha ładu, jany vyraśli z balšavickaj rytorykaj, jaje ž vykarystoŭvali, i bačyli svaju metu ŭ vypraŭleńni Savieckaha Sajuza, a nie ŭ jaho źniščeńni. Siarod ich byli i niealeninisty, jak toj ža hienierał Piatro Hryharenka, vajskovaja karjera jakoha pačynałasia sa źniščeńniaŭ u składzie kamandy, što padryvała cerkvy Viciebska i Minska.

Inšaje nazirańnie: dyspraparcyjna vialikaja dola habrejaŭ u składzie dysidentaŭ. Z adnaho boku, heta pradkazalna, što «inšadumcy» paŭstavali z savieckaj intelihiencyi, dzie jaŭrei byli dyspraparcyjna pradstaŭlenyja. Pahadžusia, što dadatkova pracavaŭ faktar i marhinalizacyi, kali etničny markier pastajanna supravadžaŭ na praciahu žyćcia.

Tut dadam, što Natans nie zdoleŭ raspaznać padobnuju marhinalizacyju ŭ vypadku Jana Jachimoviča. Łathalskija palaki — u vypadku jakich vielmi ciažka pravieści miažu ź biełarusami-katalikami — byli nie mienš marhinalizavanyja ŭ savieckaj Łatvii, čym jaŭrei — u SSSR uvohule. Darečy, paśla taho jak Jachimoviča zvolnili z pasady dyrektara saŭhasa, jon zmoh uładkavacca na pracu tolku ŭ sanatoryj «Biełaruś» u Jurmale (nie łatvijskaha padparadkavańnia).

Jašče adzin ahulny faktar vyłučaje maskoŭskaje koła dysidentaŭ — nadzvyčajnaja kancentracyja navukoŭcaŭ (prytym nie humanitaryjaŭ, jak u nacyjanalnych ruchach). Adnym z najbolš prasłaŭlenych inšadumcaŭ staŭ Andrej Sacharaŭ, ale dla Natansa kudy bolš važnaja postać Alaksandra Volpina, jakoha jon ličyć aŭtaram kanceptualnaj idei, vakoł jakoj sfarmavaŭsia dysidencki ruch u SSSR. Adznaču taksama, što Volpin usim byŭ bolš viadomy jak pazašlubny syn Siarhieja Jasienina, ale maci jaho, paetka Nadzieja Volpina, była z mahiloŭskich habrejaŭ, a dzied jaho byŭ advakatam z Mahilova.

I tut paradoks, što mienavita matematyki i fiziki źviarnulisia da jurydyčnaj idei, što «repiertuar supracivu» pavinien zvodzicca da patrabavańnia vykanańnia savieckimi ŭładami Kanstytucyi, zakonaŭ i mižnarodnych pahadnieńniaŭ. Heta była radykalnaja ideja, jakaja vyjšła z savieckaj śviadomaści, ale davała mahčymaść realizacyi jak pieršych masavych akcyj (u časy, kali jašče byli śviežyja ŭspaminy pra stalinski čas), tak i pieršych pravaabarončych arhanizacyj. U vyniku i sapraŭdy hałoŭny viektar dysidenckaha ruchu staŭ pravaabarončym.

Jašče adno važnaje nazirańnie Natansa — hety pravaabarončy ruch zaŭždy byŭ źviernuty na Zachad, tam jon šukaŭ padtrymki, i nikoli nie byŭ aryjentavany na masavuju ahitacyju (u adroźnieńnie ad nacyjanalnych ruchaŭ). Hetaja aryjentacyja na Zachad i apielacyja da ŭniviersalisckaj movy pravoŭ čałavieka stvaryła dla savieckich dysidentaŭ nadzvyčaj pazityŭny imidž u zachodnim śviecie — ale adnačasova stała i simptomam, i pryčynaj taho, čamu ŭ Rasii libieralizm vyjaviŭsia takim nietryvałym [u adroźnieńnie ad nacyj Uschodniaj Jeŭropy — Red.].

Pavialičyć

Jak pryznaŭsia aŭtar na prezientacyi ŭ Ńju-Jorku, najbolš časta jamu zakidajuć krytyki, što raspovied atrymaŭsia maskoŭskacentryčnym, u epicentry dobra viadomaje koła asobaŭ. Heta, z adnaho boku, tryvałaja rysa zachodniaha naratyvu pra dysidencki ruch u SSSR, dzie «pravilnaje» maskoŭskaje koła, jakoje apieluje da ŭniviersalnych łozunhaŭ, supraćpastaŭlajecca partykularysckim rucham — nacyjanalistaŭ, katolikaŭ, baptystaŭ, jakich śviadoma vyklučajuć z hetaha naratyvu. I tut u knizie hetyja koły adlustroŭvajucca całkam pieryfieryjna — bo ŭ maskoŭcaŭ byli ź imi kantakty.

Ale ŭ mianie paŭstała jašče adna ideja, što možna taksama kazać i pra hieteratopiju supracivu ŭ SSSR — u adnych miescach dazvalałasia bolš volnaściaŭ (Estonija), inšyja miescy vystupali jak najbolš nadziejnyja dla źniščeńnia «nienadziejnych elemientaŭ». Voś ci vypadkova mienavita ŭ Minsku zabili Michoełsa i aryštavali Paradžanava?

Benjamin Nathans. To the Success of Our Hopeless Cause: The Many Lives of the Soviet Dissident Movement. — Princeton University Press, 2024

• 20
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0