Пошукі легендарнага твора мастацтва, вывезенага нацыстамі падчас вайны, не спыняюцца ўжо больш за восем дзесяцігоддзяў. Яны працягваюць прыцягваць увагу гісторыкаў, даследчыкаў і аматараў старажытнасці. Пратаптаная імі сцежка можа нечакана прывесці да адказу на пытанне: што ж насамрэч сталася з культурнымі каштоўнасцямі, вывезенымі з Беларусі падчас акупацыі і лёс якіх застаецца загадкай?
На поўначы Польшчы, у ціхай кашубскай вёсцы Дзямяны Касцерскага павета, дзе некалі знаходзіліся казармы СС, распачаліся археалагічныя работы, якія ўжо цяпер называюць «пошукамі стагоддзя». Справа ў тым, што мясцовыя ўлады дазволілі доследныя бурэнні ў месцы, дзе, паводле некаторых звестак, можа знаходзіцца адна з найвялікшых таямніц XX стагоддзя — зніклы Бурштынавы пакой.
1 жніўня прэс-сакратар Паморскага ваяводскага ахоўніка помнікаў Марцін Тыміньскі паведаміў, што яго ведамства дало афіцыйны дазвол на правядзенне бурэння і археалагічнага зандажу на тэрыторыі Дзямянаў. Мэта — выяўленне сховішча, імаверна, нямецкага бункера часоў Другой сусветнай вайны.
«На тэрыторыі пошукаў, як мяркуе заяўнік, можа быць схаваны нямецкі схоў. Паводле звестак, апублікаваных, у тым ліку, на аматарскіх ютуб-каналах, гаворка можа ісці нават пра Бурштыновы пакой, які знік у канцы вайны і па сёння распальвае фантазіі даследчыкаў», — паведаміў прэс-сакратар Паморскага ваяводскага ахоўніка помнікаў Марцін Тыміньскі.
Сакрэтная база СС у Дзямянах
Напрыканцы 1943 года, падчас акупацыі, немцы стварылі ў Дзямянах буйны палігон для войскаў СС — SS-Truppen Übungsplatz «Westpreussen». У самім мястэчку размяшчаліся і казармы, куды, між іншым, прыбылі добраахвотнікі з латышскіх часцей Waffen-SS.
Паводле археолагаў, пад зямлёй дагэтуль захоўваюцца незафіксаваныя на картах канструкцыі. Падчас папярэдніх пошукаў ужо быў знойдзены цагляны рэзервуар з атынкаванымі сценамі, засыпаны смеццем камуністычных часоў. І хоць ён не пацвярджае самога існавання бункера, гэта толькі распальвае зацікаўленасць.
Схоў Эрыха Коха
Ключавую ролю ў цяперашніх пошуках адыграў жыхар Памор’я Ян Дэлінгоўскі. Ён сцвярджае, што валодае звесткамі пра месца схову Эрыха Коха — гаўляйтара Усходняй Прусіі і аднаго з самых уплывовых нацысцкіх дзеячаў у рэгіёне.
Як распавядае Дэлінгоўскі, гэтыя звесткі яму перадаў былы вязень турмы ў Барчаве, дзе пасля вайны адбываў пакаранне і сам Кох. Паводле яго сведчанняў, частка каштоўнасцей з Кёнігсберга (сённяшняга Калінінграда) была вывезеная немцамі на Захад — па так званай «берлінцы», нямецкім аўтабане, аднак да Берліна скрыні так і не даехалі.
Па словах Дэлінгоўскага, каштоўнасці былі схаваны ў падземным сховішчы, што месціцца на тэрыторыі былога палігона СС — паміж населенымі пунктамі Чэрск і Члухаў, у заходнім кірунку да Одры. Гэтая тэрыторыя маланаселеная, з густымі ляснымі масівамі, што робіць яе ідэальнай для незаўважанага перамяшчэння і маскіроўкі.
«Нямецкі схрон, паводле звестак, змяшчае каштоўнасці, вывезеныя з Кёнігсберга. Бурштынавы пакой — гэта легендарны твор мастацтва, створаны на пачатку XVIII стагоддзя. Гэта была зала з надзвычай багатым аздабленнем: сцены былі пакрыты панэлямі з бурштыну, золата і люстраў. Пакой быў створаны ў Прусіі на заказ Фрыдрыха I, а ў 1716 годзе падораны цару Пятру I Вялікаму як сімвал сяброўства паміж Прусіяй і Расіяй», — тлумачыць Дэлінгоўскі.
Чаму Бурштынавы пакой шукаюць дагэтуль?
У кастрычніку 1941 года Бурштынавы пакой быў дэмантаваны нямецкімі спецыялістамі ў акупаваным Царскім Сяле (сённяшнім Пушкіне) і перавезены спачатку ў Рыгу, а затым — з дазволу Гітлера — у Кёнігсберг, дзе яго часткова сабралі ў адной з залаў замка.
Пасля бамбёжак 1944 года панэлі былі зноў разабраныя і складзеныя ў скрыні ў Ордэнскай зале замка. У студзені 1945 года спроба эвакуацыі не адбылася праз наступленне Чырвонай Арміі.
Увечары 9 красавіка 1945 года, адразу пасля капітуляцыі кёнігсбергскага гарнізона, замак быў заняты савецкай часцю, а 11 красавіка ў разбураным замку нечакана пачаўся пажар.
Але рэчавыя доказы паказваюць на тое, што пакой не быў знішчаны агнём. Дакладнае месцазнаходжанне пакоя дагэтуль застаецца невядомым.
У тым ліку існуе імавернасць, што Бурштынавы пакой у студзені 1945 года быў усё ж часткова або цалкам эвакуяваны немцамі з Кёнігсберга. Паводле некаторых версій, каштоўнасці маглі быць схаваныя ў бункерах ці падвалах у ваколіцах горада, перавезены ў шахты ці замкі Цюрынгіі або Саксоніі ці нават вывезеныя ў ЗША пасля выяўлення амерыканцамі. Іншыя мяркуюць, што пакой загінуў падчас транспартавання на караблі, які быў патоплены ў моры.
Беларускія каштоўнасці
Падчас нямецкай акупацыі Беларусі ў 1941-1944 гадах беларускія музеі пацярпелі ад масавага рабавання і знішчэння. Частку калекцый удалося эвакуяваць на ўсход, але многія найкаштоўнейшыя экспанаты, у тым ліку Крыж Еўфрасінні Полацкай, зніклі.
Нямецкія ўлады і аператыўны штаб Розэнберга мэтанакіравана займаліся канфіскацыяй і вывазам культурных каштоўнасцей. Пад разбурэнне або разграбленне трапілі дзясяткі тысяч прадметаў з музеяў у Мінску, Гродне, Баранавічах, Пінску, Слоніме ды іншых гарадах.
Асобныя зборы — напрыклад, з Мінскага гістарычнага музея, — былі вывезеныя пад выглядам «эвакуацыі» ў Інстэрбург (цяпер Чарняхоўск) і замак Гёхштат у Германіі. Частку гэтых калекцый пасля вайны вярнулі ў БССР, але шмат якія прадметы былі страчаныя або трапілі ў іншыя савецкія рэспублікі. Тэма лёсу гэтых каштоўнасцяў застаецца часткова недаследаванай і да сёння.
На сёння вядома, што найбольш каштоўныя прадметы з Дзяржаўнай карціннай галерэі БССР былі перавезеныя немцамі ў Кёнігсберг — 170 твораў расійскага і заходнееўрапейскага жывапісу, 30 беларускіх абразоў XVI—XVIII стагоддзяў, 50 скульптур. У Кёнігсберг, відаць, была вывезеная і калекцыя слуцкіх паясоў, што трапіла ў Мінск пасля 1939 года з нясвіжскага замка Радзівілаў.
У канцы жніўня 1941 года з Менскага краёвага гістарычнага музея, як вынікае з публікацый акупацыйнай газеты «Раніца», былі вывезеныя ў Кёнігсберг дагістарычныя «каменныя бабы» ды іншыя каштоўныя прадметы, у тым ліку 19 гармат, з іх — 16 з нясвіжскага збору Радзівілаў.
Насамрэч прынамсі гарматы былі вывезены ў берлінскі цэйхгаўз толькі ў чэрвені 1943 года, дзе яны пацярпелі падчас адной з апошніх бамбардзіровак Берліна, але ацалелі. Пасля вайны іх адправілі ў Пецярбург, праз які праходзілі ўсе трафеі ваеннага характару. І хоць радзівілаўскія гарматы мусілі вярнуцца ў Беларусь, савецкі ўрад аддаў частку з іх у Польшчу, дзе яны дагэтуль захоўваюцца ў Музеі Войска Польскага ў Варшаве, а частку пакінуў у Пецярбургу.
Ці могуць гістарычныя крыніцы гэтак жа, як яны памыляюцца наконт гармат, памыляцца і наконт канцавога пункта прызначэння іншых беларускіх каштоўнасцей, вывезеных немцамі? Мы не ведаем, але нестыковак і белых плямаў вельмі шмат.
Напрыклад, вывезеныя ў 1944 годзе ў Інстэрбург, што ва Усходняй Прусіі, рэшткі збораў мінскага музея, «з палітычных меркаванняў» было забаронена пераводзіць далей у Гёхштат, але ў выніку яны ўсё роўна апынуліся ў гэтым баварскім замку.
Аднак частка беларускіх каштоўнасцей дакладна трапіла ў Кёнігсберг. Калі вясной 1945 года савецкія войскі знайшлі ў гэты горад, то адтуль у Мінск перадалі частку вывезенай з мастацкай галерэі нясвіжскай калекцыі карцін.
Але што сталася з іншымі беларускімі скарбамі — загадка не меншая, чым знікненне Бурштынавага пакоя.
На думку гісторыка і даследчыка гісторыі беларускіх музеяў у час вайны Аляксандра Гужалоўскага, усе беларускія каштоўнасці, у тым ліку гарматы, відаць, загінулі ў Кёнігсбергскім замку ў жніўні 1944 года ў часе авіяналётаў.
З аднаго боку карціны, мармуровыя скульптуры і слуцкія паясы маглі загінуць без слядоў у агні пажараў, якія бушавалі ў Кёнігсбергу, але з іншага — археалагічныя раскопкі, якія праводзіліся ў Калінінградзе на тэрыторыі замка, дагэтуль не знайшлі ніякіх пераканаўчых сведчанняў наяўнасці сховішчаў каштоўнасцей у замку ў час яго разбурэння.
Каштоўнасці, якія былі вывезеныя ў Кёнігсберг, маглі быць загадзя схаваныя немцамі ў бяспечным месцы, якое не знойдзена дагэтуль. Гэтаму ёсць ускосныя сведчанні.
У восені 1944 года, пасля разбурэння часткі Каралеўскага замка ў Кёнігсбергу ў час брытанскага авіяналёту, нямецкае ўпраўленне культурных устаноў звярнулася да графа Аляксандра Дона цу Шлобітэна, аднаго з найбуйнейшых магнатаў Усходняй Прусіі, з просьбай часова размясціць у яго замку ў Шлобітэне музейныя каштоўнасці, якія засталіся ў паўднёвым крыле замка, — сярод іх згадваецца і Бурштынавы пакой. Мемуары графа пацвярджаюць, што да яго сапраўды звярталіся з такой просьбай.
Але самае цікавае, што ў дакуменце адзначаецца, што большую частку мастацкіх каштоўнасцяў своечасова змясцілі ў бяспечнае месца.
Усё гэта дае надзею спадзявацца, што беларускія каштоўнасці, страчаныя ў час вайны, яшчэ могуць быць знойдзены на тэрыторыі іншых краін — чаму б і не ў схованцы ў Дзямянах?
«Наша Нiва» — бастыён беларушчыны
ПАДТРЫМАЦЬМагчыма, менавіта тут была вязніца Кейстута. Археолаг прыадкрывае сакрэты Крэўскага замка
У Беларусі знайшлі касцяныя каралі ўзростам 5 тысяч гадоў
У Шатландыі школьнік знайшоў на пляжы абломкі карабля XVIII стагоддзя
Смерць удовам. Археолаг расказаў пра знаходку, якая сведчыць пра жудасны звычай першых славян на Беларусі
На захадзе Польшчы знайшлі артэфакт, падобны да таго, што нарабіў шуму пры раскопках гарадзішча на Менцы
Цяпер чытаюць
Каспяровіча перад гібеллю дапытвалі ў польскай контрразведцы — распытвалі пра візы для агентаў ААЦ з пашпартамі прыкрыцця і пра Бульбу25
Каментары