Litoŭski režysior pastaviŭ z represavanymi haradziencami śpiektakli pra Kurapaty i Maryupal i źniaŭsia ŭ sieryjale pra Akreścina — pahutaryli ź im
Kryžy, šamatkoje vosieńskaje liście pad nahami, brud i pył, jaki asiadaje na vusnach hledačoŭ, zachrasaje ŭ horle, — pastanoŭku «Za što» pra trahiedyju ŭ Kurapatach rabili tak, kab hladač sam adčuŭ siabie ŭ jamie, dzie ŭ noč z 29 na 30 kastryčnika 1937 hoda abarvałasia žyćcio minimum 132 pradstaŭnikoŭ biełaruskaj i habrejskaj intelihiencyi.
Hety śpiektakl razam z represavanymi haradzienskimi akciorami ŭ Vilniusie pastaviŭ litoŭski režysior Andrus Darała. Apošni pakaz trupy, što ŭziała sabie nazvu «Teatr Žniŭnia», u Ruskim dramatyčnym teatry naviedała i Śviatłana Cichanoŭskaja. I heta nie adzinaja supolnaja praca Andrusa ź biełarusami.
«Naša Niva» parazmaŭlała ź litoŭskim režysioram pra toje, čamu jon zachacieŭ pahruzicca ŭ trahičnuju biełaruskuju historyju i staŭ dapamahać kaleham z Hrodna i što adčuvaŭ paśla roli turemščyka Akreścina ŭ sieryjale Kurejčyka.
«Biełarusy natchniajuć: na repietycyi — paśla prac nianiečkami, budaŭnikami…»
Haradzienski dramteatr u 2020 hodzie staŭ adnym z tych miescaŭ, dzie supracoŭniki nie zmahli maŭčać, pabačyŭšy palityčnyja represii. 15 žniŭnia nad ich teatram byŭ vyviešany bieł-čyrvona-bieły ściah, 11 pracaŭnikoŭ teatra zapisali videazvarot, u jakim zaklikali adnavić zakonnaść, vyzvalić usich palityčnych źniavolenych i pravieści novyja prazrystyja vybary, a paźniej dałučylisia da strajku. Paśla ŭ teatry prajšli «čystki»: tracina trupy razam z režysioram Siarhiejem Kurylenkam była zvolnienaja i paśla pierabrałasia ŭ Litvu.
«Spačatku akciory pryjechali siudy pa prahramie na paŭhoda — niešta nakštałt teatralnaj praktyki. Chadzili tut na akcyi zaadno. Ja naziraŭ za imi i zrazumieŭ, što kidać ich nielha. Daŭ im pačytać roznyja pjesy. Zhadaŭ zaadno pjesu «Treciaja źmiena» vašaha viadomaha dramaturha Paŭła Pražko, jakuju ja ŭžo sam dla siabie pačaŭ pa-inšamu razumieć: tam pra darosłych, jakija žyvuć u pijanierłahiery, pra sistemu hetuju ŭsiu ŭparadkavanuju. I hod tamu jakraz płanavaŭsia Tydzień biełaruskaj kultury tut, tak što ja prapanavaŭ akcioram davierycca mnie i pastavić razam śpiektakl. Pa-pankaŭsku, dekaracyi samim zrabić — DIY taki», — apisvaje pačatak supracy ź biełarusami Andrus.
Sam režysior z hetaha, pa jaho pryznańni, nie mieŭ ničoha.
«Heta, napeŭna, niešta majo asabistaje — typu salidarnaści. Nu, i jość akciory, jość pjesa, jość dazvoł aŭtara. U vas ža sučasnaja dramaturhija — numar adzin šmat u čym, ale ŭ Biełarusi jaje amal nie staviać, na žal.
Dy i važna adznačyć, što sami biełaruskija akciory mianie vielmi natchniajuć: my viečarami źbiralisia, jakraz supała, što ŭ mianie byŭ volny čas, a na sam vypusk i adpačynak pačaŭsia. A jany ŭsie prychodzili na repietycyi paśla prac nianiečkami, budaŭnikami. Jany vyžyvajuć niekatoryja — ale voś zajmajucca, kab zastacca ŭ prafiesii», — raskazvaje režysior.
Śpiektakl «Treciaja źmiena» dobra pryniali na mižnarodnym teatralnym feście «Sankryza» u Druskininkai. Było vyrašana praciahvać.
«Litoviec, jaki naradziŭsia ŭ Sibiry ŭ siamji ssylnych, represavanych»
Jašče ŭ Hrodnie akciory razam z kalehami pakazvali litaraturnuju kampazicyju, pryśviečanuju «Nočy (nie) rasstralanaj paezii», i da 29 kastryčnika było vyrašana raźvić hetuju temu ŭ štości bolšaje ŭžo ŭ Vilni. Tak naradziłasia pastanoŭka «Za što» z žadańniem jašče raz pieraasensavać i raskazać toje, što adbyvałasia ŭ Kurapatach, na movie teatra.
Čamu heta tema začapiła režysiora ź Litvy?
«Ja ž litoviec, jaki naradziŭsia ŭ Sibiry ŭ siamji ssylnych, represavanych u stalinski pieryjad, kali Litva była akupavanaja. U suviazi z hetym ja — złaślivy antysavietčyk hadoŭ z šaści, napeŭna. SSSR — heta samaja vialikaja hieapalityčnaja katastrofa 20 stahodździa, na moj pohlad, absalutnaje zło — kałhasy hetyja, HUŁAH i KDB. I ŭsia takaja radnia ŭ mianie była, tamu što heta była Sibir, a Sibir — heta nie Rasija. Jana ŭvohule padzialajecca na dźvie častki: na tych, chto siadzieŭ, ssylnych, i tych, chto achoŭvaŭ.
Trahiedyja sučasnaj Rasijskaj Fiederacyi ŭ tym, što ludzi, jakija achoŭvali, vyrašyli davieści, što jany lepšyja. Choć, pa maich nazirańniach, usia kulturnaja elita, biznesoŭcy, kreatyŭny kłas — heta ŭsio, pa pachodžańni svaim, ludzi roznych nacyjanalnaściaŭ, ruskija ŭ tym liku, ale jany tak ci inakš byli sasłanyja i trapili pad represii. A naščadki achoŭnikaŭ — u ich svaja kasta. Pa hetaj voś pryčynie Rasija raskołataja i nikoli nie zmoža pieramahčy (u adroźnieńnie ad Biełarusi).
Ale voś Rasija znoŭ zmahajecca z narodnaściami, jak heta było ŭ SSSR: biełarus, ukrainiec — usich treba pryvieści da ahulnaha — savieckaha čałavieka. Ciapier, kali ty pa-biełarusku razmaŭlaješ, ja viedaju, ciabie mohuć spynić, zatrymać u Biełarusi, i ŭ Kurapatach rasstrelvali najpierš intelihiencyju, piśmieńnikaŭ, tak što ŭsio heta aktualna i siońnia, na žal».
Śpiektakl «Za što» zrobleny na vieršach rasstralanych u Kurapatach paetaŭ. Hetaja asnova źmiešvajecca z dakumientalnymi kadrami pratestaŭ suprać restarana «Pojediem pojedim», hvałtam siłavikoŭ u dačynieńni da biełarusaŭ u 2020 hodzie i skančajecca jašče adnoj trahičnaj notaj u historyi, jakaja dadałasia da pastanoŭki ŭžo sioleta, — śmierciu biełarusaŭ u składzie pałka Kalinoŭskaha va Ukrainie.
«Biełaruś akupavanaja ŭžo daŭno. Pry hetym da akupantaŭ ja adnošu i režym Łukašenki»
Andrus kaža, što litoŭcy viedajuć, jak heta — žyć na akupavanaj terytoryi, tamu vydatna razumiejuć biełarusaŭ siońnia.
«Biełaruś akupavanaja ŭžo daŭno. Pry hetym ja da akupantaŭ adnošu i režym Łukašenki. I Rasija dla mianie — taksama akupavanaja terytoryja, jakaja zachoplivaje novyja, vykarystoŭvajučy ludziej jak harmatnaje miasa.
Choć u mirny pratest, viartajučysia da padziej 2020 hoda, ja nikoli nie vieryŭ. Kali ty vychodziš na vulicu, ty ŭžo nie pavinien adtul sychodzić, jak heta było ŭ Vilniusie ŭ 1991-m. Ale nielha kazać, što abrany biełarusami tady šlach byŭ niasłušnym.
Inšaja reč, što ludzi, bačačy, što ciapier adbyvajecca, jakija katavańni ŭ krainie, pavinny razumieć, kali jašče adzin taki šaniec vypadzie, što ź im rabić».
«Haradzienskija akciory pavinny zachavacca ŭ prafiesii, viarnucca dadomu i pryvieźci tudy svoj dośvied i novyja śpiektakli»
Ciapier Andrus praciahvaje rabić z haradziencami novy śpiektakl — pryśviečany Maryupalu.
«Mianie tady, viadoma, vielmi patreśli naviny. I kali Daniecki dramatyčny teatr padarvali 16 sakavika, ja adrazu pačaŭ šukać ich sacyjalnyja sietki, sajt hladzieć. Ubačyŭ, što 27 lutaha ŭ ich pavinna była adbycca premjera «Marusia Čuraj» i jana nie adbyłasia. I voś heta dla mianie budzie historyja pra śpiektakli, jakija nie byli syhranyja, pra padziei, jakija da hetaha pryviali. I ŭsio skončycca pryjezdam Jaŭhiena Mironava tudy sa svaim dziciačym śpiektaklem «Aściarožna, elfy!».
Nu, to-bok, vy razbambili horad, źniščyli teatr, zabrali žyćci, pazbavili šmat jakich ludziej budučyni i adrazu pryjazdžajecie tudy z vystupami, kancertami — ci heta nie cynizm, nie podłaść? Svołačy vy, kali ŭ taki momant ličycie siabie dziejačami kultury.
Viartajučysia da akcioraŭ z Hrodna: jany abaviazkova pavinny vyžyć, zachavacca ŭ prafiesii, viarnucca dadomu i pryvieźci tudy svoj novy dośvied i śpiektakli hetyja. Ja admysłova pahladzieŭ riepiertuar teatra, dzie jany pracavali. Heta čysta zabaŭki, takoje savieckaje ŭsio. Choć jašče ŭ 2019-m u vas byli vyspački svabody: ja sam pryjazdžaŭ da vas na łabaratoryju pry RTBD, dzie my rabili śpiektakl, pryśviečany 450-hodździu Lublinskaj unii», — zhadvaje Andrus.
Darečy, heta jaho nie adziny dośvied supracy ź biełaruskimi teatrałami. Nie tak daŭno jon syhraŭ supracoŭnika Akreścina ŭ piłotnym vypusku sieryjała pra sumna viadomy izalatar, jaki Andrej Kurejčyk pačaŭ zdymać u Łukišskaj turmie. «Paśla takich rolaŭ, kali ty z dubinkaj i źbivaješ ludziej, treba karmu čyścić», — kamientuje surazmoŭca.
Tekstava novy śpiektakl zasnavany na rukapisach Nadziei Sucharukavaj, žurnalistki z Maryupala, zmušanaj chavacca ŭ sklepie Maryupalskaha teatra. I pieršy raz «čarnavik» akciory hrali ŭ padvałach Ruskaha dramatyčnaha teatra, kab hledačy bolš vyrazna zrazumieli — jak heta, žyć u padziamielli. U trecim śpiektakli da biełarusaŭ, darečy, dałučyłasia i ŭkrainskaja aktrysa Lilija Kozub, jakaja pakinuła radzimu na pačatku vajny.
«Ruski dramatyčny teatr — hetaja nazva siońnia nie adlustroŭvaje sens, treba kab jon staŭ teatram narodaŭ»
«Zaraz ža iduć dyskusii pra toje, kab pierajmienavać Ruski dramatyčny teatr, dzie my ŭ tym liku hrajem. Ja adzin z tych, chto vystupaje «za». Čamu? Heta nazva na siońnia paprostu nie adlustroŭvaje sens teatra. Tam hučyć i ruskaja mova, i biełaruskaja voś, i tak i pavinna być. Kab heta byŭ teatr narodaŭ. Vilnia — multykulturny horad, i pavinien takim zastacca.
Ja b na teatry pastaviŭ ściahi roznych krain: i ŭkrainski, i bčb, i krymskich tataraŭ… I pakinuŭ by pustoje miesca dla jašče adnoj krainy da taho času, pakul nie nastupić mir».
Andrus adznačaje, što jon ni ŭ jakim razie nie vystupaje takim čynam suprać ruskaj kultury — sam jon, naprykład, źbirajecca nieŭzabavie pastavić adzin z apoviedaŭ Dastajeŭskaha.
«Ale sprava ŭ tym, što sučasnaja Rasijskaja Fiederacyja aktyŭna skarystoŭvaje kulturu jak arhumient svajoj vieličy. Ale heta ž prosta častka suśvietnaj kultury. I jana ŭ tym liku praduhledžvaje, što vy nie bambicie čužych haradoŭ, nie hvałtujecie i nie rabujecie. I kali vy sprabujecie apraŭdać svaje złačynstvy pjesami Čechava i ramanami Dastajeŭskaha, svajoj vieličču, tady ja razumieju ludziej, jakija skažuć «nachier takuju kulturu zusim», — udakładniaje režysior.
— U čym, na moj pahlad, hłabalnaja pamyłka Pucina i Łukašenki, na čym jany praharać — u ich niama ničoha ad estetyčnaha, jany ŭsich kličuć fašystami, i dla ich fašysty — usie, chto pryhažejšy, talenaviciejšy, razumniejšy i svabadniejšy, čym jany. Dla ich fašysty — tyja, chto choča i moža žyć hodna. Heta, mabyć, niešta pra dziciačyja traŭmy. Ale heta takaja apošniaja adryžka impieryi, ja liču».
«Śpiektakli biełarusaŭ nieŭzabavie mohuć stać repiertuarnymi»
Andrus Darała kaža, što, kali ŭsio składziecca ŭdała, nieŭzabavie biełaruskija akciory aficyjna zmohuć stać častkaj siońniašniaha Ruskaha dramatyčnaha teatra ŭ Vilni i ich śpiektakli buduć repiertuarnymi, idučy paralelna z pakazami na hałoŭnaj scenie:
«Heta budzie, mabyć, farmat studyi pry teatry, kab aficyjna pracavać. Na scenie M8, jakuju budavali zamiest asnoŭnaj na čas rekanstrukcyi. Tam potym zmohuć hrać i vypuskniki EHU, akciory, padrychtavanyja eks-kiraŭnikom Centra biełaruskaj dramaturhii Alaksandram Marčankam».
Kamientary