Vincuk Viačorka: Jak nas zavie śviet — «Biełarašen» ci Belarus(i)an?
I što kleić na bampier — «Baj» ci BLR?
Heta šmatbakovaja prablema, jana datyčyć nazvy nia tolki našaj krainy, ale i movy. Naprykład, jak utvaryć prymietnik «biełaruski», u tym liku termin «biełaruskaja mova», na asnoŭnaj mižnarodnaj movie — pa-anhielsku? Heta važna viedać i tamu, što pa-anhielsku časta nazvy movy i žycharoŭ krainy supadajuć.
Tyja, chto vučyŭsia ŭ savieckuju paru, vyzubryli prymietnik Byelorussian, vymaŭlajecca [bjeləʊ'rʌʃn] (pryblizna «bjełeŭrášn»). Jasna, što forma pachodzić ad słova Byelorussia j całkam suhučnaja z anhielskaju formaju Russian («rašn») — rasiejski. I dahetul nie adzin pierakładnik nazyvaje našuju krainu adpaviedna pryniatamu ŭ 1991 hodzie napisańniu — Belarus — ale prymietnik «biełaruski» ŭparta pierakładaje jak Byelorussian.
Pieradača nazvy Biełarusi ŭ inšych movach — asobnaja havorka paźniej i niekalki asobnych prablemaŭ. U haračyja miesiacy paśla žniŭnia 1991 hodu, kali niezaležnaść Biełarusi stała kanstytucyjnym zakonam, mnohija pytańni znakaŭ i znakavych systemaŭ niezaležnaj dziaržavy (kab ža tolki hetyja pytańni) vyrašalisia biez udziełu specyjalistaŭ. Uchvaliŭšy nazvu dziaržavy Respublika Biełaruś, pravilna pastanavili na inšyja movy jaje tranślitaravać ź biełaruskaje. Voś karotki, ź piaci punktaŭ, zakon № 1085-XII «Ab naźvie Biełaruskaj Savieckaj Sacyjalistyčnaj Respubliki (…)», pryniaty ŭ histaryčny dzień 19 vieraśnia, razam z zakonami pra hierb i ściah.
Pačałasia viedamasnaja realizacyja zakonu. I ŭ nietrach, vidać, Ministerstva zamiežnych spravaŭ nie ŭličyli, što naturalnaja tranślitaracyja dla nas — heta biełaruskaja łacinka (nacyjanalny alfabet na łacinskaj asnovie), daŭno kadyfikavanaja ŭ padručnikach, hramatykach i vydavieckaj praktycy. Biełaruskaj łacinkaj nazva krainy pišacca Biełaruś, adpaviedna inšym łacinapiśmovym movam jaje možna było b prapanavać biez dyjakrytyčnych znakaŭ: Bielarus. Ale skarystali rasiejskuju tablicu tranślitaracyi (tutejšy «milicejski» varyjant jakoj balšynia hramadzianaŭ Biełarusi bačyć na prykładzie svaich imionaŭ u pašpartach). Tak atrymałasia Belarus.
(Pra «milicejskuju tranślitaracyju» Radyjo Svaboda ŭžo pisała)
Biełaruskaja dyjaspara ŭ anhielskamoŭnym śviecie ŭžyvała tahačasny «AANaŭski» standart, kab inšaziemcy dakładna identyfikavali nazvu krainy dy prymietnik ad jaje. Skažam, adziny vialiki padručnik biełaruskaje movy dla anhielskamoŭnych aŭtarstva Valantyny Paškievič, jaki vyjšaŭ u 1974—78 h., zvaŭsia jašče «Fundamental Byelorussian / Biełaruskaja mova».
Apošnimi dziesiacihodździami, adnak, u anhielskamoŭnym śviecie adbyŭsia zruch, napisańnie Belarus stała aficyjnym u mižnarodnych arhanizacyjach, i prymietnik Byelorussian pryzabyŭsia. Ad Belarus prymietnik utvarajecca dvajaka. Možna sustreć i formu Belarusian [ˌbelə'ru:siən] («bełerýsien»), i napisańnie dy adpaviednaje vymaŭleńnie Belarusan [ˌbelə'ru:sən] («bełerýsen»). Vialiki Anhielska-biełaruski słoŭnik, układzieny Valantynaj Paškievič u Kanadzie i vydadzieny ŭ Miensku, padaje abodva prymietniki, ale Belarusian jak asnoŭny, i na vokładcy taksama bačym English-Belarusian Dictionary.
Adnak paśla adnaŭleńnia biełaruskaje niezaležnaści pieravahu ŭ anhielskamoŭnaj praktycy i publikacyjach našaje dyjaspary mieŭ sufiks -an (Belarusan). Hetaja forma z 1992 pa 1995 hod była pryniataja i ŭ AAN. Anhielskamoŭnaja navukovaja manahrafija doktara Jana Zaprudnika «Biełaruś na skryžavańniach historyi» padaje tolki Belarusan. Z prymietnikam Belarusan aficyjna zarehistravanyja biełaruskija arhanizacyi.
I heta nievypadkova. Formy na -ian u anhielskaj movie systemna ŭtvarajucca ŭ balšyni svajoj (akramia daŭnich tradycyjnych vyklučeńniaŭ) ad nazvaŭ krain na –ia:
I, takim čynam, Belarusian padkazvaje nieabaznanamu inšaziemcu ŭjaŭnuju, niaisnuju nazvu krainy — «Belarusia». A ŭrešcie viadzie da spakusy skazać «Biełerušen» — i znoŭ adnaŭlajucca asacyjacyi z Rasiejaj.
Final -an u anhielskaj movie dałučajecca da asnovy nazvy krainy ci narodu. Čaściej — kali nazva zakančvajecca na -a: Andorra — Andorran, Moldova — Moldovan; na inšyja hałosnyja, jakija adsiakajucca: Mexico — Mexican. Ale nie brakuje i ŭtvareńniaŭ ad asnovaŭ na zyčny ci paŭhałosny, jak Tibet — Tibetan, El Salvador — Salvadoran, Martinique — Martinican, Mozambique — Mozambican, Paraguay — Paraguayan, abo nazvaŭ karennych narodaŭ i movaŭ Ameryki Aztek — Aztekan, Chinook — Chinookan. Paraŭn. taksama Catalonia — Catalan.
Dziaržaŭnyja słužboŭcy Respubliki Biełarusi vykarystoŭvajuć formu Belarusian. Adnak jany, słužboŭcy, redka adstojvajuć navat hetuju formu. Voś epizod, jaki prahučaŭ u mnohich medyjach. Časovy pavierany ŭ spravach Biełarusi ŭ ZŠA P.Šydłoŭski na kanferencyi prosić Zachad zastupicca za Biełaruś, pry hetym ničoha ŭ joj nie mianiajučy. Pradstaŭnik Ukrainy Hryhory Niamyra prosić biełaruskaha słužboŭca nazvać, jakaja ž kraina ŭjaŭlaje pahrozu dla Biełarusi i pry hetym užyvaje stary saviecki prymietnik Byelorussian.
Biełaruski słužboviec ani nie papraviŭ moŭnuju pamyłku Niamyry, ani nie adkazaŭ na jahonaje naŭprostavaje pytańnie.
Adzin z pačynalnikaŭ biełaruskamoŭnaha sieciva i jaho daślednik, stvaralnik Vikipedyi pa-biełarusku Ŭładzimier Katkoŭski (Rydel23), jaki, na žal, rana pakinuŭ hety śviet, u 2002 hodzie pisaŭ:
«Z uvahi na razburalnuju pryrodu imperskaha panavańnia Rasiei, jakoje vymušana była tryvać Biełaruś, šmat ludziej u Biełarusi mohuć paličyć prymietnik Byelorussian navat abraźlivym. Tamu kali vy chočacie stavicca da biełarusaŭ z pavahaju, vykińcie Byelorussian dy inšyja padobnyja formy (Belorussian) z vašaha słoŭnika».
U hetym sensie Belarusian — mienšaje zło. Ale (IMHO — na maju ścipłuju dumku) Belarusan — lepš.
Jedzie kazačnik Baj
Dvuchlitarny skarot nazvy dziaržavy BY — u kožnym elektronnym adrasie biełaruskaje zony, na dziaržaŭnym numary kožnaha aŭtamabila. A taksama ŭ mižnarodnych kodach aŭtamahistralaŭ i h.d. Heta vielmi važny identyfikatar dziaržavy.
Ale čamu jon taki svojeasablivy dla Biełarusi — litary Y (ihrek, uaj, y, ipsylan) niama ŭ jaje naźvie łacinkaj ci tranślitaracyjaj? Bo pachodzić ad taje samaje nazvy jašče savieckich časoŭ Byelorussia.
Dvuchlitarnyja abrevijatury dziaržavaŭ rehlamentujucca standartam Mižnarodnaj arhanizacyi standartyzacyi ISO 3166-1 alpha-2. Užyvajucca ŭ valutnych, bankaŭskich, strachavych, transpartnych kodach, u biblijatečnych bazach, u damenach. Standart, skaardynavany z terminalohijaj AAN, byŭ pryniaty ŭ 1974 hodzie, kali niezaležnaj Biełarusi nie było, a była savieckaja imperyja. Adnak Biełaruskaja SSR farmalna była čalcom-zasnavalnikam AAN, a značyć, mieła prava na standartnaje skaračeńnie, i tak z BYelorussia atrymałasia BY.
U 1991 hodzie, kali my adnavili status sapraŭdy niezaležnaj dziaržavy, byli svabodnyja dva bolš adpaviednyja skaroty – BL i BA. Ale tady ŭ dziaržaŭnych strukturaŭ nie dajšli da hetaha ruki (dakładniej, nie znajšłosia ŭ MZS znaŭcaŭ prablemy), i my zastalisia ź nieprykajanaj litaraj i małapaznavalnym kodam. A vakantnyja spałučeńni zabrali: BA ŭ 1992 hodzie Bośnija, BL u 2007 hodzie Sen-Bartelmi (francuskaja terytoryja). Inšyja prydatnyja nam spałučeńni naležać: BE — Belhii, BI — Burundzi, BR — Brazylii, BS — Bahamam, BU — Birmie (jakaja ciapier Mjanma, ale skarot zarezervavany za joju na pierachodny peryjad z 1989 ažno na 50 hadoŭ).
Jość i trochlitarnyja kody dziaržavaŭ (standart ISO 3166-1 alpha-3). Užyvajucca ŭ mašynačytalnych častkach pašpartoŭ, zbolšaha — u praktycy Mižnarodnaha alimpijskaha kamitetu, FIFA. Biełaruś maje ŭ hetaj systemie bolš adekvatny i paznavalny kod BLR.
Skaroty rehistracyi aŭtamabilaŭ rehulujucca inšym mižnarodnym aktam, mnohija ź ich paŭtarajuć standartnyja dźviuchlitarnyja ISO-3166, ale jość i trochlitarnyja, i staryja tradycyjnyja adnalitarnyja.
Dyk voś u hetaj systemie skarot BLR pakul što volny.
Ciapier čytajuć
Navukoviec raspavioŭ pra hieałahičnyja zahadki Biełarusi: irtuć ź ziamli i kratar ad padzieńnia mietearyta, jaki źniščyŭ usio žyvoje ŭ radyusie tysiač kiłamietraŭ3
Kamientary