Niekatoryja viadomyja frazieałahizmy zdajucca zrazumiełymi tolki na pieršy pohlad, kali pačać raźbirać ich, to słovy traciać sens, a ich zvykłyja tłumačeńni akazvajucca falšyvymi.
Što pišuć biełaruskija słoŭniki
Točać lasy — tak havorać biełarusy, kali niechta tracić čas u pustych razmovach ci platkaryć. Anałahičnyja vyrazy jość u ruskaj (lasy točiť) i ŭkrainskaj movach (točiti lasi). U inšym varyjancie vyraz hučyć jak tačyć balasy.
Biełaruskija słoŭniki kažuć, što ŭ asnovie frazieałahizma lažyć architekturny termin balása — heta taki vytačany słupok, jaki padtrymlivaje parenčy aharodžaŭ bałkonaŭ, uschodaŭ, parapieta i inšaha. Draŭlanyja balasy zvyčajna vytočvajuć na takarnym stanku, što tłumačyć druhuju častku vyrazu.
Tačyć balasy tłumačycca nie jak niepasredna vyrab balasaŭ z nula, a sproby tačyć toje, što ŭžo vytačana, adpaviedna vyraz faktyčnaje aznačaje 'zajmacca niepatrebnaj, užo zroblenaj pracaj'.
Zdavałasia b, tajamnica raskrytaja. Ale biełaruskija słoŭniki padajuć vielmi dziŭnaje pachodžańnie termina. Etymałahičny słoŭnik biełaruskaj movy śćviardžaje, što pavodle pašyreńnia ŭ biełaruskich havorkach vyrazu tačyć lasy (balasy) možna mierkavać ab zapazyčańni z ruskaj movy, u jakoj z polskaj movy było zapazyčanaje słova balasy 'balasy', jakoje pachodzić ad italjanskaha balaustro 'balasa ŭ balustradzie'.
Jakim ža čynam polskaje słova zmahło paŭpłyvać na ruskuju ŭ abychod biełaruskaj, areał jakoj ich raździalaje?
Sapraŭdy, niešta ŭ hetym vyrazie było zapazyčana z ruskaj movy, a mienavita — niapravilnaje vytłumačeńnie sensu słoŭ, jakija jaho składajuć.
Pałanizm ad ruskich tokaraŭ?
Pavodle mierkavańnia vybitnaha savieckaha movaznaŭca-rusista Viktara Vinahradava, jakoje jon vykazaŭ u svaim narysie «Z historyi ruskaj leksiki» (1941), tačyć balasy pieršapačatkova było prafiesijnym vyrazam, a značeńnie 'bałbatáć, pustasłović' zamacavałasia za im nie paźniej za XVIII stahodździe. Mienavita jaho mierkavańnie stała aksijomaj, jakaja prymajecca ŭsimi etymałahičnymi słoŭnikami i šmatlikimi daviednikami pa frazieałohii.
Ale pry ŭsioj ujaŭnaj pierakanaŭčaści Vinahradavu daviałosia ahavorvać šerah momantaŭ, jakija nie zusim układalisia ŭ hetuju viersiju.
U pieršuju čarhu nielha było nie źviarnuć uvahu na najaŭnaść varyjantaŭ hetaha vyrazu ŭ litaraturnaj movie — tačyć bały i tačyć lasy. Na dumku Vinahradava, jany paŭtarajuć «vytvorčuju bijahrafiju» bolš mocnaha i ŭstojlivaha vyrazu tačyć balasy.
Tačyć bały jon paraŭnoŭvaŭ ź niamieckim Ball 'šar, miač' i polskim bal 'šar, brus, bierviano' i ŭzvodziŭ da mahčymaha zychodnaha značeńnia «abtočvać šary».
Tačyć lasy ž mahło, na jaho dumku, utvarycca šlacham źmianieńnia słovy balasy, abo na asnovie prafiesijnaj movy. Nie znajšoŭšy ŭ ruskaj movie nieabchodnaha takarnaha termina dla paćviardžeńnia dla druhoha vypadku, movaznaviec źviarnuŭsia da rekanstrukcyi ad polskaha lasa sa značeńniem 'rašotka, sietka, hrochat'. Ale možna zaŭvažyć, što takoje značeńnie vielmi dalokaje ad «abtočvańnia čahości».
Toje, čamu słova bały (balasy) padobnaje da słoŭ bałakać, bałahur i da t.p., jon tłumačyŭ «kałamburnym suhuččam».
Sapraŭdnaje značeńnie słoŭ
Pieršym adkinuŭ mierkavańnie, što słova balasy było zapazyčana, ukrainski movaznaviec Alaksandr Mielničuk. Pavodle jaho mierkavańnia, balasy ŭ značeńni 'bałáčki, razmovy' niepasredna źviazany z ahulnasłavianskaj asnovaj *bal— 'havaryć, bałbatać' (zoračka pierad słovam aznačaje moŭnuju rekanstrukcyju — NN).
Hetaje mierkavańnie dazvoliła ŭ 1980-ja hady rasijskamu movaznaŭcu-słavistu Valeryju Makijenku razburyć tradycyjnaje tłumačeńnie vyrazu «tačyć balasy».
Makijenka źviarnuŭ uvahu na toje, što ŭ ruskich dyjalektach jašče bolš varyjacyj vyrazu — točať bałandy, bałačku tačať, točať (točiť) bały (bałki), točiť bały (jazyk, ŝiekami), točiť bazły, balendrosy točať, richni tačať; točať (točiť) jerundu, lasałki točiť, lasy-balasy točiť, točiť laskały, stavry točiť.
I bolšaść varyjacyj vyrazu nijak nie mohuć być adniesienyja da niejkaj vytvorčaj śfiery, bo jany ŭtvorany ad słoŭ, jakija majuć značeńnie 'bałbatáć'. U biełaruskaj movie taksama jość varyjant tačyć baśni, jaki paćviardžaje hetuju dumku.
Lasy-balasy — bałbatnia
Słovy bały i lasy ŭžyvajucca ŭ movie ŭ značeńniach 'bałbatniá, pustasłóŭje'. Dla słova bały takoje značeńnie viadomaje z mnostva krynic: łały da bały, a vsio raskazy, hovorit bały siemihodovały, s šałami da bałami, bałačka, pribałutka, bołona, baliť, boleni, bałachnia, balaha, balana, balaka.
U biełaruskaj movie my nie možam paźbiehnuć, kali tłumačym słova bały, takoha słova jak bałbatnia, a jość ža jašče bałbatać, bałbuta, bałbatun, bałáčka i inšyja. Hety šerah słoŭ z koraniem *bal- lohka pavialičyć, kali źviarnucca da inšych indajeŭrapiejskich słoŭ.
Pa-litoŭsku balsas (množny lik — balsai, vymaŭlajecca jak «bałsej») — heta hołas. Pa-łatyšsku hołas — heta balss.
Taja ž situacyja i sa słovam lasy. Choć u niekatorych dyjalektach zafiksavany niekatoryja «techničnyja» značeńni hetaha słova, ale jany mała suadnosiacca z vytočvańniem čahości. U ruskaj movie słova lasy aznačaje zvyčajna «padlizvańnie, padłaščvańnie»: lasa, lasaŕ — 'liślivy čałaviek', lasiť 'liślivić', podlasiť 'padłačycca, padlizacca'.
U značeńni 'chitryja i liślivyja słovy; łaskavaść; pustyja słovy' słova lasy sustrakajecca ŭ mnohich havorkach.
Jak i korań *bal-, korań *las— vielmi praduktyŭny ŭ ruskaj movie. U biełaruskaj movie možna pryhadać słova láskać 'utvarać lask čym-niebudź žaleznym'. Hetaje i inšyja słova źviazanyja z prasłavianskim koraniem *luzg-/lyzg-/lusk-/lysk— (paraŭnajcie z łýskać 'śmiajacca', łúzać 'havaryć').
Tačyć — lić
Słovy bały, balasy i lasy ŭžyvajucca nie tolki z tačyć, a sa mnostvam inšych dziejasłovaŭ: bały hutoriť, bały razvodiť, razvodiť (raźviesti, rastvoriať, rastvoriť) bały, bały raspuskať (stroiť), bały sobirať, balasinu hovoriť, bałasy razvodiť, balasi pidpuskati, lasy viejať (horodiť), bały pravić (viazať), lasy razvodiť (skazyvať).
Bačna, što asnoŭnaja masa dziejasłovaŭ źviazanaja abo z pracesam maŭleńnia, abo z pracesam rastvareńnia, pieratvareńniem u niešta ciakučaje, abo z absalutna roznymi vytvorčymi pracesami (viazać, haradzić)
Makijenka pryjšoŭ da vysnovy, što słova tačyć tut maje nie zvykłaje značeńnie 'zavastrać, vytočvać ź mietału ci dreva', a bolš staražytnaje značeńnie 'lić, vydzialać (istočať) jakuju-niebudź vadkaść'. Staražytnaść hetaha značeńnia paćviardžajecca šyrokimi paralelami ŭ inšych indajeŭrapiejskich movach.
U biełaruskaj movie adno z asnoŭnych sa značeńniaŭ słova tačyć — 'nalivać; lić, cadzić; praciakać', tóčycca — 'strumienicca'. Adnak inšaje značeńnie hetaha słova — praciahvajecca, idzie (pra razmovu, inšy praces).
Točycca cichaja razmova. (Uładzimir Karatkievič.)
Ahulnaje razmovy nie točycca. (Siaržuk Vituška.)
I, jak i nakazvaŭ Maciej Buračok, hałoŭnaje, vakoł čaho točycca takoje samaźniščalnaje isnavańnie — heta Mova. (Maryja Martysievič.)
Pryloh na łožak, čujučy, jak hidka, až da vanitaŭ, kružycca hałava i nie acichaje, točycca ŭ vušach taniutki zvon. (Viačasłaŭ Adamčyk.)
Pierachod značeńniaŭ ad 'lić, cadzić vadkaść' da 'havaryć' źjaŭlajecca adnoj z najdaŭniejšych mietafar, zaśviedčanych mnostvam moŭ.
Zachavalisia buróić 'havaryć biez tołku', jakoje pajšło ad burýć , burenić 'mačycca; mocna lić vadu', burlić 'šumieć' i 'burna ciačy'. U sučasnaj movie možna skazać: słovy lilisia, ciakli; vyviarhajuć brachniu; pracadzić praz zuby; słovy pyrsnuli ź jaho fantanam; žurčała havorka sardečnaja i da t.p. — ahułam paraŭnańnie patoku słoŭ z patoku vady adno z samych raspaŭsiudžanych.
Tak što tačyć u hetym vyrazie vykarystoŭvajecca pa pramym svaim značeńni, praŭda, siońnia trochi padzabytym. Jano pieratvaryłasia ŭ «słova-pustyšku», jakoje pačali zamianiać na inšyja słovy, što taksama abaznačali maŭleńnie.
Miarkujučy pa tym, što vyraz viadomy biełarusam, ukraincam i ruskim, chutčej za ŭsio jon maje ahulnaŭschodniesłavianskaje, abo staražytnaruskaje pachodžańnie.
Histaryčnaje tłumačeńnie, prapanavanaje Vinahradavym, možna ličyć pamyłkovym.
Vyraz tačyć balasy pieražyŭ «histaryčnuju stratu realii» i naciahnuŭ na siabie realii novyja: balasy pamyłkova stali realnym architekturnym elemientam, a tačyć — słovam, jakoje abaznačaje mietad vyrabu hetaha elemientu.
Vinavaty Dal
Nasamreč takaja padmiena adbyłasia tolki ŭ litaraturnaj movie. Makijenka navat nazyvaje kankretnuju jaje pryčynu. Ruski leksikohraf Uładzimir Dal, kali składaŭ svoj znakamity słoŭnik, źmiaściŭ u im u adnym hniaździe adrazu dva słovy balasina i balasy:
«Balásina ž. itał. točienyj stołbik pod poručni, pieriła, ohradu, obnos. Balásy mn. boleje uptrb. čiem balásiny: *lasy, bielentriasy, bały, šutki, viesiełyje rosskaźni. Točiť balasy, balásiť, baláśničať, šutiť, haliť, śmiejaťsia, zabavno biesiedovať».
Śledam za im rasijski etnohraf Siarhiej Maksimaŭ, jaki šmat u čym abapiraŭsia na słoŭnik Dala, zrabiŭ balasy, jakija da hetaha nie mieli ŭ ruskaj movie takoha značeńnia, vytačanymi słupkami, apisaŭšy jak siamionaŭskija tokary robiać z asinavych płach fihurnyja balasy, jakija iduć na azdableńnie leśvičnych parenčaŭ i bałkonaŭ.
A dalej užo zhadany Vinahradaŭ arhumientavaŭ linhvistyčna pachodžańnie vyrazu ad pracesu vyrabu balasin, jakoje stała aksijomaj dla etymałahičnych słoŭnikaŭ.
Pakolki lubyja etymałahičnyja słoŭniki roznych moŭ šmat u čym abapirajucca adzin na adnaho, šukajučy ahulnyja pracesy ŭ movach i ahulnyja karani słoŭ, u biełaruskija słoŭniki taksama pierakačavała tłumačeńnie vyrazu praź fihurnyja balasiny.
Nasamreč, tačyć lasy heta toje ž, što 'lić pustasłoŭje' — i kali tłumačyć vyraz całkam, i kali tłumačyć kožnaje słova ŭ im.
Minuła ŭžo bolš za 40 hadoŭ z raźviančańnia moŭnaj aksijomy pra «vytvorčyja pracesy», ale słoŭniki dahetul nie vypravili hetuju pamyłku.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆCiapier čytajuć
«Vajna ŭsio śpiša». Biełaruskim udzielnikam hiej-prajda ŭ Vilni pahražali raspravaj ad imia biełaruskich vajaroŭ za vykarystańnie bieła-čyrvona-biełaha ściaha116
Kamientary
>tak havorać biełarusy, kali niechta --- tak kažuć biełarusy, kali niechta
1) havaryć — vyražacca vusna, z dapamohaj słoŭ
2) kazać — śćviardžać niejkuju dumku, pieradavać źviestki
3) hutaryć — stykacca ź inšymi asobami praz pasiarednictva słoŭ
Praściej kažučy, havaryć možna "iak", kazać "što", a hutaryć "z kim".
"Havaryć" moža j čałaviek i papuhaj, a "kazać" – tolki čałaviek.