1963 hod: jak u BSSR adznačałasia 100-hodździe paŭstańnia 1863-1864 hadoŭ

Na 1963 prypali dźvie jubilejnyja daty, ščylna źviazanyja pamiž saboj, — 100-hadovy jubilej paŭstańnia 1863 — 1864 hh. i 125 hadoŭ z dnia naradžeńnia Kastusia Kalinoŭskaha (1838 — 1864), jaki adyhraŭ daloka nie apošniuju rolu ŭ hetym paŭstańni. Ułady BSSR, navukovaja i tvorčaja hramadskaść, redakcyi hałoŭnych časopisaŭ i haziet respubliki nie pakinuli pa-za ŭvahaj hetyja daty.

Meta dadzienaha artykuła — zrabić karotki histaryčny ekskurs u jubilejny 1963 h. Dla zručnaści i łakaničnaści zamiest farmuloŭki «100-hodździe paŭstańnia 1863 — 1864 hh. i 125-hodździe z dnia naradžeńnia Kastusia Kalinoŭskaha» (ŭ 1963 h. u bolšaści vypadkaŭ hetyja dva jubilei «abjadnoŭvalisia» ŭ adzin) my budziem užyvać termin «paŭstancki jubilej».

Pačniom z «vulic». U studzieni 1963 adnoj z centralnych vulic haradskoha pasiołka Śvisłač Hrodzienskaj vobłaści było nadadziena imia Kastusia Kalinoŭskaha[1]. U lutym 1963 vulica Kastusia Kalinoŭskaha źjaviłasia ŭ staličnym mikrarajonie «Uschod»[2]. Minskija ŭłady pastaralisia, — imiem kiraŭnika paŭstańnia ŭ Biełarusi i Litvie była nazvana novaja haradskaja mahistral daŭžynioj 3,3 km.[3].

U encykłapiedyčnym daviedniku «Minsk», jaki vyjšaŭ u vydaviectvie Biełaruskaja savieckaja encykłapiedyja ŭ 1983 h. my možam pračytać abhruntavańnie pryčyny prysvajeńnia imia K. Kalinoŭskaha minskaj vulicy. Tam havorycca, što vulica nazvanaja ŭ honar kiraŭnika, na terytoryi Biełarusi i Litvy, — «nacyjanalna-vyzvalenčaha paŭstańnia 1863 — 1864 hh. suprać caryzmu»[4].

Darečy budzie nahadać, što takaja ž farmuloŭka źmieščana i ŭ rašeńni (pa pytańni pamiatnych došak) Minharvykankama ad 21 krasavika 2005 h. № 656, dzie kanstatujecca, što «Vulica nazvana ŭ honar Kastusia Kalinoŭskaha (1838 – 1864), biełaruskaha revalucyjaniera-demakrata, kiraŭnika nacyjanalna-vyzvalenčaha paŭstańnia 1863—1864 hh. suprać samadziaržaŭja ŭ Biełarusi i Litvie»[5].

Adhuknulisia na «paŭstancki jubilej» i biełaruskija kiniematahrafisty. U lipieni 1963 byli zakončanyja zdymki dakumientalnaha filma «Kastuś Kalinoŭski»[6]. Film byŭ stvorany Minskaj studyjaj navukova-papularnych i dakumientalna-chranikalnych filmaŭ, — režysior Piotr Šamšur, aŭtar scenaryja Taras Chadkievič[7].

Cikava, što na praciahu 1963 u haziecie «Litaratura i mastactva» pieryjadyčna źjaŭlałasia infarmacyja pra hety film, zdymki jakoha pačalisia ŭ lutym[8]. Jak adznačałasia ŭ kinarecenzii, u filmie «Kastuś Kalinoŭski» adlustravana bijahrafija «baraćbita za svabodu biełaruskaha naroda»[9]. Premjernaja demanstracyja filma adbyłasia ŭ śniežni 1963 h., u staličnym kinateatry «Dziciačy», joj papiaredničała sustreča režysiora P. Šamšura ź junymi hledačami[10].

Uražańnie ad prahladu filma było vialikaje: «kadr za kadram pierad nami vyrastaje vobraz mužnaha, metaimknionaha baraćbita, pry tym nie adciahnieny, a nadzieleny realnymi, tolki jamu ŭłaścivymi rysami. Hetyja štrychi i detali, jakija pamahajuć raskryć čałaviečuju pryvabnaść Kastusia Kalinoŭskaha, bieražliva, abdumana i talenavita sabrany aŭtarami ŭ reljefny, šmathranny vobraz. Jon składajecca z udała padabranaha partreta; z radkoŭ piśma, sa ščyraha pałymianaha zakliku sa staronak „Mužyckaj praŭdy“; z abličča doma, u jakim jon žyŭ; z daniasieńnia ŭ achranku…»[11].

Asoba K. Kalinoŭskaha vyrazna stajała ŭ pryjarytetach, kali tak možna skazać, biełaruskaha dakumientalnaha kiniematohrafa, — «za apošni čas … vypuščany filmy „Janka Kupała“, „Jakub Kołas“, „Kastuś Kalinoŭski“, i „Hieorhij Skaryna“, — paviedamlaŭ časopis «Biełaruś» u apošnim numary za 1963 [12]. Kali ŭličyć vialikuju pracajomkaść i finansavuju zatratnaść prac kiniematahrafistaŭ na pačatku 1960-ch hh., to možna mierkavać, što rašeńnie zdymać dakumientalny film pra K. Kalinoŭskaha prymałasia ŭ vysokich uładnych kabinietach BSSR.

Choć, razam z hetym, što cikava, aficyjnaha pradstaŭnika BSSR nie było na ŭračystaściach adkryćcia ŭ Vilni na Łukišskaj płoščy pamiatnaj doški K. Kalinoŭskamu i Z. Sierakoŭskamu, jakoje adbyvałasia z udziełam pieršaha sakratara CK KP Litvy Antanasa Śniečkusa i aficyjnaha pradstaŭnika pasolstva PNR u SSSR[13]. Razam z hetym, časopis «Połymia» interpretavaŭ zhadanuju padzieju jak ušanavańnie ŭ Litvie pamiaci «vialikaha syna biełaruskaha naroda», majučy na ŭvazie K. Kalinoŭskaha[14].

Mnohija padziei, źviazanyja z ušanavańniem pamiaci pra paŭstańnie 1863 — 1864 hh. i K. Kalinoŭskaha adbylisia ŭ Śvisłackim rajonie, jaki na toj čas ličyŭsia radzimaj kiraŭnika paŭstańnia ŭ Biełarusi i Litvie. Naprykład, na pačatku lutaha 1963 h. nastaŭniki i vučni Hrynkaŭskaj škoły Śvisłackaha rajona płanavali zrabić łyžny pachod pa miaścinach K. Kalinoŭskaha, naviedać Jakušoŭku i «miesca bitvy paŭstancaŭ z carskimi vojskami» [15].

Pra jubilejnyja ŭračystaści, jakija adbyvalisia ŭ Śvisłackim rajonie pisała respublikanskaja presa. Tut cikava budzie razhledzieć, jak pakazvalisia hetyja ŭračystaści, jakim idejnym źmiestam byli napoŭnieny. Orhan Sajuza piśmieńnikaŭ BSSR hazieta «Litaratura i mastactva» ŭžo ŭ druhim numary za 1963 h. pisała: «U hetym hodzie spaŭniajecca 100 hadoŭ z pačatku revalucyjnych padziej na Biełarusi pad kiraŭnictvam Kastusia Kalinoŭskaha. Hety jubilej adznačajuć ziemlaki revalucyjnaha demakrata — žychary pasiołka Śvisłač» [16].

U kancy studzienia 1963 infarmacyju pra śviatkavańnie «paŭstanckaha jubileju» ŭ Śvisłackim rajonie dała hazieta «Źviazda», — orhan CK KPB, Viarchoŭnaha Savieta i Savieta ministraŭ BSSR: «pracoŭnyja Śvisłackaha rajona adznačajuć 100-hodździe ŭzbrojenaha sialanskaha paŭstańnia na Biełarusi pad kiraŭnictvam Kastusia Kalinoŭskaha … Jašče letaś vučni škoły-internata (u Śvisłačy— A.U.) vyrašyli stvaryć muziej svajho ziemlaka. Jany naładzili suviazi z muziejami Leninhrada, Hrodna, Vilni, Varšavy, Krakava. U adras škoły prychodzili cikavyja materyjały. Litoŭski dziaržaŭny muziej prysłaŭ kopii pratakołaŭ dopytu Kalinoŭskaha, byli atrymany kopija pieršaj biełaruskaj haziety «Mužyckaja praŭda», jakuju vydavaŭ Kalinoŭski, biusty Kastusia Kalinoŭskaha i jaho siabra Valeryja Urubleŭskaha … U škole-internacie rychtujecca viečar, pryśviečany baraćbie biełaruskaha naroda za svajo sacyjalnaje i nacyjanalnaje vyzvaleńnie» [17].

Zrazumieła, što adznačać «paŭstancki jubilej» rychtavalisia zahadzia, i maštab padrychtoŭki jaŭna pieravyšaŭ rajonny ŭzrovień. Pra heta śviedčyć, naprykład, apisańnie mastackaha afarmleńnia muzieja Kastusia Kalinoŭskaha ŭ Śvisłackaj škole-internacie: «Na ścienach visiać karciny biełaruskich mastakoŭ Sierhijeviča, Baranoŭskaha, Buhiela[18], jakija adlustroŭvajuć vobraz hieroja biełaruskaha naroda» [19]. Naturalna, što karciny viadomych mastakoŭ, navat ich repradukcyi, mahli źjavicca ŭ školnym muziei tolki pry spryjańni ŭładaŭ.

Važnaj formaj adznačeńnia luboha jubileju źjaŭlajucca tematyčnyja vystavy. U studzieni 1963 h. vystavy «ab žyćci i revalucyjnaj dziejnaści Kastusia Kalinoŭskaha» byli arhanizavanyja ŭ Hrynkaŭskaj škole Śvisłackaha rajona i ŭ čytalnaj zale Śvisłackaha rajonnaha doma kultury[20].

U Minsku adpaviednuju vystavu arhanizavała Dziaržaŭnaja biblijateka BSSR. U infarmacyjnym paviedamleńni adznačałasia, što vystava pryśviečana: «stahodździu z dnia paŭstańnia 1863 hoda. Na vystaŭcy pradstaŭleny materyjały ab žyćci i revalucyjnaj dziejnaści K. Kalinoŭskaha, ab jaho paplečnikach Sihizmundzie Sierakoŭskim i Valeryi Urubleŭskim i inš. Ekspanujucca redkija vydańni časopisa „Kołokoł“ z zaklikam da paŭstańnia, hazieta „Mužyckaja praŭda“, kniha polskaha historyka V. Kardoviča „K. Kalinoŭski“, vydadzienaja ŭ Varšavie, i inšyja cikavyja materyjały» [21].

Tut admietna, što hazietnaja zaciemka maje nazvu «Vystaŭka, pryśviečanaja Kalinoŭskamu», a ŭ tekście my čytajem — «vystaŭka, pryśviečanaja stahodździu z dnia paŭstańnia 1863 hoda». Napisana tak, što čytaču nie zusim zrazumieła čamu mienavita pryśviečana vystava, — paŭstańniu ci Kalinoŭskamu? Tut jość dva varyjanty, — abo heta prosty «lap», abo na toj čas hetyja rečy, — paŭstańnie i Kalinoŭski, — byli nastolki «ŭ adnoj źviazcy», što navat karespandent «Litaratury i mastactva» i redaktar haziety nie paličyli patrebnym ich razvodzić.

Jak vidać, padziei ŭšanavańnia «paŭstanckaha jubileju» byli davoli raznastajnyja. Što datyčyć idej, jakija byli vykazanyja ŭ pracesie adznačeńnia, to jany byli vykładzieny ŭ jubilejnych artykułach, navukovych manahrafijach, recenzijach, mastackaj litaratury i h.d. Dumajecca, što nie vielmi vialikim hrachom suprać praŭdy budzie adniasieńnie ŭsiaho, što vyjšła z druku ŭ BSSR u 1963 h. i było pryśviečana paŭstańniu 1863 — 1864 hh. ci K. Kalinoŭskamu da vydańniaŭ «jubilejnych» niezaležna ad taho paznačałasia heta ŭ naźvie abo tekście materyjału ci nie.

Biezumoŭna, rej u płanie adznačeńnia «paŭstanckaha jubileju» vioŭ časopis «Połymia», redahavany Maksimam Tankam. Miarkuju, tut darečy budzie peŭnaje adstupleńnie ad niepasrednaj łohiki artykuła i pryviadzieńnie ŭryŭku z «Dziońnika» Maksima Tanka, pryśviečanaha našaj temie. U kancy studzienia 1956 h. Tank zapisaŭ: «Znajšoŭ u kniharni histaryčny narys S. S. Vajtkieviča pra Sierakoŭskaha[22]. Možna było b cikaviej napisać pra paŭstańnie 1863 h.., pra palityčnaje stanovišča ŭ Litvie, pra Kamitet Čyrvonych. Niedaravalna mała aŭtar udzialiŭ uvahi K. Kalinoŭskamu. Niepraŭdapadobnaj atrymałasia i scena pierad šybienicaj, dzie šef žandarmieryi Šachoŭski na raźvitańnie praciahvaje svaju ruku Kalinoŭskamu, bo za taki žest Muraŭjoŭ paviesiŭ by svajho słužaku, jak sabaku» [23].

Jak vynikaje, možna z upeŭnienaściu kanstatavać, što tema paŭstańnia i K. Kalinoŭskaha «baleła» M. Tanku, jaki jašče ŭ 1938 apublikavaŭ paemu «Kalinoŭski», tamu jon prosta nie moh prapuścić «paŭstancki jubilej» u 1963.

Užo ŭ pieršym numary «Połymia» za 1963 h. byŭ źmieščany jubilejny artykuł Hienadzia Kisialova, pryśviečany K. Kalinoŭskamu[24]. Małady litaraturaznaŭca (na toj čas H. Kisialoŭ mieŭ 31 hod) adznačaŭ, što aficyjny rasijski histaryjohraf paŭstańnia hienierał Vasil Ratč, jaki atrymaŭ zahad ad vilenskaha hienierał-hubiernatara Michaiła Muraŭjova napisać historyju «miacieža» adrazu ž paśla pačatku svajoj pracy zacikaviŭsia asobaj K. Kalinoŭskaha, navat prasiŭ člena Vilenskaj asobaj śledčaj kamisii paručnika Juhana apisać jaho vyhlad. Takim čynam, H. Kisialoŭ arhumientavana dakazvaŭ, što rasijskija ŭłady ličyli K. Kalinoŭskaha centralnaj fihuraj paŭstańnia ŭ Biełarusi i Litvie[25].

Vialikuju ŭvahu H. Kisialoŭ nadavaŭ «nacyjanalnamu pytańniu» ŭ paŭstańni 1863 — 1864 hh. i ŭ pohladach K. Kalinoŭskaha. Jon praanalizavaŭ pohlady šerahu kiraŭnikoŭ paŭstańnia ŭ Biełarusi i Litvie, i cytujučy V. Ratča, śćviardžaŭ, što K. Kalinoŭski «nie byŭ schilny pracavać dla Polščy … Kalinoŭski bajaŭsia źlićcia z Polščaj, pry jakim potym ad jaje nielha było b adviazacca … Kalinoŭski pilna stajaŭ na varcie intaresaŭ Litvy i damahaŭsia, kab srodki i siły Litvy zusim nie išli b na spravu Carstva Polskaha. Litva, havaryŭ jon svaim siabram, skarystaŭšy razład pamiž Rasijaj i Polščaj, pavinna stać samastojnaj» [26].

Faktyčna, H. Kisialoŭ kanstatavaŭ, što K. Kalinoŭski zmahaŭsia i addaŭ žyćcio za palityčnuju samastojnaść Biełarusi, jakaja na toj čas myśliłasia ŭ formie adrodžanaha Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. I heta była aŭtarytetnaja dumka.

Jašče ŭ 1960 maładomu navukoŭcu H. Kisialovu było daručana padrychtavać «Pamiatku» pa archieahrafičnaj apracoŭcy dakumientaŭ dla vydańnia «biełaruska-litoŭskich zbornikaŭ», pryśviečanych paŭstańniu 1863 h. Prajekt vydańnia šerahu dakumientalnych zbornikaŭ byŭ prymierkavany da 100-hodździa paŭstańnia i vykonvaŭsia na ŭzroŭni mižnarodnaha pahadnieńnia pamiž SSSR i PNR.

H. Kisialoŭ spraviŭsia sa svajoj zadačaj bliskuča, pakazaŭšy pry padrychtoŭcy «Pamiatki» nie tolki hruntoŭnaje viedańnie zakonaŭ archieahrafii, ale i hłybokuju abaznanaść u kompleksie dakumientaŭ, datyčnych paŭstańnia 1863 — 1864 hh. u Biełarusi i Litvie[27].

Pry padrychtoŭcy jubilejnaha artykuła H. Kisialoŭ abraŭ dastatkova prostuju, ale jak vyjaviłasia davoli efiektyŭnuju taktyku, jakaja davała mahčymaść dakazać słušnaść jaho pazicyi, — jon pakazvaŭ asobu i pohlady K. Kalinoŭskaha ŭ acenkach jahonych praciŭnikaŭ, u pieršuju čarhu hienierała V. Ratča. Padmacoŭvajučy faktyčna kožny svoj tezis spasyłkaj na archiŭnyja dakumienty jon niby adrazu davaŭ adkaz na krytyčnyja zaŭvahi.

U redakcyjnym archivie «Połymia» znachodzicca aŭtarski mašynapis artykuła H. Kisialova, u im faktyčna niama sutnasnych pravak, tolki moŭnyja dy stylistyčnyja[28], u adroźnieńnie ad jubilejnaha artykuła historyka Anatola Śmirnova, pryśviečanaha histaryjahrafii paŭstańnia 1863 — 1864 hh. u Biełarusi i Litvie, mašynapis jakoha vielmi hruntoŭna papraŭleny[29].

Histaryjahrafičny artykuł A. Śmirnova źjaviŭsia ŭ trecim, sakavickim, numary «Połymia» [30]. U artykule ŭzhadavałasia pra 100-hadovy jubilej paŭstańnia i adznačałasia vyklučnaja cikavaść hramadskaści da hetaj padziei. Ale, razam z tym, z rukapisu byli vykraśleny radki pra toje, što vyvučeńnie padziej paŭstańnia stanovicca «bolš aktualnym» u suviazi z nadychodziačym 100 hadovym jubilejem[31].

Na pačatku artykuła historyk razharnuŭ ahulnuju panaramu paŭstańnia, što źjaŭlajecca vyklučnaj źjavaj dla «jubilejnych» materyjałaŭ, jakija pabačyli śviet u BSSR, i tamu vyklikaje asablivuju cikavaść.

Pavodle A. Śmirnova: «Paŭstańniem była achoplena terytoryja z nasielnictvam bolš za piać z pałavinaj miljonaŭ čałaviek, a samich paŭstancaŭ było, tolki pavodle aficyjnych dadzienych carskich uład, kala 80 tysiač uzbrojenych bajcoŭ. Za paŭtara hoda adbyłosia kala 260 bajavych sutyčak, a ŭ padaŭleńni paŭstańnia ŭdzielničała 7 bajavych dyvizij carskaj armii pad kamandavańniem hienierała V. Nazimava (nasamreč Uładzimira Nazimava.‑ A.U.), a potym M. Muraŭjova („Viešalnika“). U sudzie i ŭ administracyjnym paradku „za ŭdzieł u mieciažy“ było pakarana bolš za 20 tysiač čałaviek…» [32].

Takoj ścisłaj i razam z tym padrabiaznaj infarmacyi niama navat u adpaviednym artykule «Encykłapiedyi historyi Biełarusi» (t. 5, 1999 h.). Varta adznačyć, što A. Śmirnoŭ dajučy vyšejzhadanyja ličby, jak i H. Kisialoŭ, apielavaŭ da źviestak rasijskich krynic.

Źviartajučy ŭvahu na rasijskuju darevalucyjnuju histaryjahrafiju paŭstańnia, historyk pisaŭ, što ŭ časy Rasijskaj impieryi «najbolš falsifikavałasia prahrama paŭstancaŭ, ich baraćba za zabieśpiačeńnie svabodnaha nacyjanalnaha raźvićcia» [33]. Razam z hetym, z rukapisu samoha A. Śmirnova, byli vykraśleny cełyja staronki dzie mocna krytykavałasia rasijskaja «šavinistyčnaja histaryjahrafija».

Tak, naprykład, byŭ vydaleny z artykuła nastupny abzac: «Nadzvyčaj charakterna, što z nadychodam epochi impieryjalizmu, z rostam reakcyjnaści va ŭsich śfierach hramadskaha žyćcia, caryzm pradpryniaŭ sprobu halvanizacyi muraŭjoščyny. U 1898 h. u Vilni ź vialikaj uračystaściu byŭ adkryty „Muraŭjoŭski muziej“ i pomnik Muraŭjovu viešalniku. Hetym aficyjna stvarałasia śpiecyjalizavanaje hniazdo pasłuhačoŭ reakcyi z pramoj zadačaj falsifikacyi historyi paŭstańnia 1863 h.. U „daśledavańniach“ i publikacyjach supracoŭnikaŭ muzieja paŭstańnie nabyło vyhlad „polskaj, panskaj kramoły“, jakaja ŭnosić „smutu ŭ ruskaje siamiejstva» [34].

Nie pajšła ŭ druk taksama krytyka A. Śmirnovym pohladaŭ fiłosafa Ivana Łuščyckaha[35], jaki acharaktaryzavaŭ K. Kalinoŭskaha jak «sieparatysta». Na dumku A. Śmirnova «Patrabavańnie niezaležnaści ŭ spałučeńni z baraćboj za źniščeńnie dvaranskaha ziemleŭładańnia, nijak nie mahło vieści da taho, kab „addać Biełaruś pamieščyckaj Polščy» [36].

Cikava, što ŭ kancy 1963 h. u hetaj palemicy na bok A. Śmirnova staŭ Mikałaj Ułaščyk, jaki pisaŭ, što «kali łozunh stvareńnia litoŭska-biełaruskaj dziaržavy byŭ u toj čas reakcyjnym … to adpaviedna praciŭniki jaho, h.zn. samadziaržaŭje i ŭ pieršuju čarhu M. M. Muraŭjoŭ stajali na prahresiŭnych pazicyjach … U hetaj spravie ździŭlajuć nie stolki vykazvańni praf. Łuščyckaha, kolki toje, što knihi jaho vydadziena Biełaruskim dziaržaŭnym univiersitetam» [37].

A. Śmirnoŭ ćviorda nastojvaŭ na tym, što paŭstańnie mieła vialikaje značeńnie mienavita dla biełaruskaj historyi, asabliva što tyčyłasia pytańnia biełaruskaj dziaržaŭnaści. Mienavita tamu, ličyŭ jon, padziei 1863 — 1864 hh. i znachodzilisia pad vielmi pilnaj uvahaj ruskaha i polskaha bakoŭ, pohlady jakich u mnohim byli padobnyja: «Charakterna, što ŭ acency padziej 1863 hoda ŭ Biełarusi i Litvie pazicyja polskich nacyjanalistaŭ mnoha ŭ čym supadała z pazicyjaj ruskich vialikadziaržaŭnych šavinistaŭ. Apošnija staralisia pakazać, što paŭstańnie pačali polskija pamieščyki i ksiandzy, jakija nie mieli ničoha ahulnaha z asnoŭnaj masaj nasielnictva» [38]. Z kanstatacyi hetaha faktu vynikaŭ abaviazak «biełaruskich i litoŭskich historykaŭ — adznačyć stohadovy jubilej paŭstańnia vypuskam śpiecyjalnych manahrafij» [39]. A. Śmirnoŭ u hetym artykule abhruntavana śćviardžaŭ, što «paŭstancki jubilej» budzie spryjać uzrastańniu cikavaści da padziei i davaŭ kankretnyja rekamiendacyi, što patrebna było zrabić u nakirunku navukovaha asensavańnia paŭstańnia.

Zavočny apanient A. Śmirnova prafiesar BDU, fiłosaf I. Łuščycki taksama pisaŭ pra jubilei 100-hodździa paŭstańnia ŭ Biełarusi i Litvie i 125-hodździa z dnia naradžeńnia Kastusia Kalinoŭskaha. Jahony materyjał byŭ apublikavany ŭ haziecie «Źviazda» [40]. Z pryčyny taho, što hazieta źjaŭlałasia orhanam CK KPB, pazicyju, jakuju ahučyŭ I. Łuščycki možna ličyć aficyjnaj, ci, prynamsi, maksimalna nabližanaj da aficyjnaj.

Paŭstańnie I. Łuščycki acharaktaryzavaŭ jak sialanskaje i antypryhońnickaje. Razam z hetym, biełaruski fiłosaf pisaŭ, što pra staŭleńnie K. Kalinoŭskaha da nacyjanalnaha pytańnia možna mierkavać pa tym, što jon karystaŭsia biełaruskaj movaj. Varta taksama dadać, što ŭ jakaści ilustracyi da materyjału I. Łuščyckaha, hazieta «Źviazda» źmiaściła vialiki fotazdymak K. Kalinoŭskaha, zrobleny Achilesam Banoldzi napiaredadni paŭstańnia.

Jašče adzin drukavany orhan CK KPB, hazieta «Sovietskaja Biełoruśsija» źmiaściła na svaich pałosach jubilejny artykuł historyka, supracoŭnika Akademii navuk BSSR Vasila Miłavanava[41]. Artykuł napisany vielmi jaskrava, navat emacyjna, dobrym publicystyčnym stylem.

Pačynajecca jon z apisańnia apošnich chvilinaŭ žyćcia K. Kalinoŭskaha: «Jon mieŭ dvaccać šeść hadoŭ, kali carskija sudździ zasudzili jaho da śmierci. Małady, pryhožy, jon išoŭ da miesca publičnaj straty, vysoka ŭźniaŭšy hałavu. Spyniŭsia tvaram da šybienicy. U baku, za šerym łancuhom sałdataŭ, hurtavaŭsia natoŭp prostych ludziej. Jon zrabiŭ dla ich usio, što moh: biasstrašna zmahaŭsia, vioŭ u boj za ziamlu i volu tysiačy paŭstancaŭ Biełarusi i Litvy» [42].

Dalej aŭtar spyniŭsia na pohladach K. Kalinoŭskaha, jaki, na jaho dumku nie byŭ „praciŭnikam znachodžańnia Biełarusi, Litvy i Rasii ŭ adnoj dziaržavie“. Nie mienš jaskravym za pačatak źjaŭlajecca i zaviaršeńnie artykuła: «Amal stahodździe tamu carski kat nakinuŭ piatlu na šyju Kastusia Kalinoŭskaha. Ale śmierć nie maje ŭłady nad tymi, chto addaŭ svajo žyćcio za spravu narodnuju. Siońnia biełaruski narod, usie savieckija ludzi ź luboŭju i pavahaj adznačajuć 125-hodździe z dnia naradžeńnia svajho hieroja — pałymianaha revalucyjaniera demakrata Kastusia Kalinoŭskaha» [43].

Časopisy «Biełaruś» i «Rabotnica i sialanka» taksama adznačyli «paŭstancki jubilej» u 1963 h. Jubilejnyja artykuły napisaŭ litaraturaznaŭca Ściapan Majchrovič. Pieršy ź ich mieŭ nazvu «Stahodździe „Mužyckaj praŭdy» [44]. Aŭtar charaktaryzavaŭ K. Kalinoŭskaha jak pravadyra «sialanskaha paŭstańnia», «samaha ŭpłyvovaha i paśladoŭnaha vučnia ruskich revalucyjnych demakrataŭ na Biełarusi».

Što tyčycca «nacyjanalnaha pytańnia», to S. Majchrovič, hetak ža jak i I. Łuščycki pakazaŭ jaho praz pryzmu vykarystańnia K. Kalinoŭskim biełaruskaj movy: «Jon (K. Kalinoŭski. — A.U.)adstojvaŭ pravy hramadzianstva prynižanaj carskimi satrapami i vialikadziaržaŭnymi šavinistami biełaruskaj movy, publična śćvierdziŭšy niepachisnuju žyćciovuju siłu i revalucyjnuju mahutnaść jaje ŭ baraćbie za svabodu i sacyjalnuju spraviadlivaść»[45].

Artykuł S. Majchroviča ŭ «Rabotnicy i sialancy» maje nazvu «Kastuś Kalinoŭski i sialanskaje paŭstańnie 1863 h.» [46]. Aŭtar nazvaŭ K. Kalinoŭskaha «hierojem» i «pačynalnikam biełaruskaha pieryjadyčnaha druku», pravadyrom «mužyckaha paŭstańnia» i «paśladoŭnikam M. Čarnyšeŭskaha i A. Hiercena», jaki zahinuŭ za «horača lubimy im biełaruski narod». Varta adznačyć, što na pačatku artykuła ŭ «Rabotnicy i sialancy» źmieščany dopis ad redakcyi ź jakoha vynikaje, što artykuł pra K. Kalinoŭskaha źjaŭlaŭsia adkazam na adpaviednaje pytańnie adnoj z čytačak časopisa[47].

Vialikuju ŭvahu nadała «paŭstanckamu jubileju» hazieta «Litaratura i mastactva» orhan Sajuza piśmieńnikaŭ BSSR. 1 lutaha 1963 h. na pieršaj pałasie haziety byŭ źmieščany tematyčny anons pad nazvaj «Niezabyŭny podźvih Kastusia Kalinoŭskaha», a bolšaja častka druhoj pałasy pryśviečana K. Kalinoŭskamu i paŭstańniu 1863 h. Vidavočna, što tema jubileja była adnoj z hałoŭnych u numary.

Jubilejny artykuł napisaŭ historyk, dacent BDU, Alaksiej Sidarenka, jaki śćviardžaŭ, što «asabliva šyrokich i hroznych dla caryzmu pamieraŭ dasiahnuŭ nacyjanalna-vyzvalenčy i ahrarny ruch u carstvie Polskim, Litvie i Biełarusi» [48]. Asobu K. Kalinoŭskaha i rolu jaje ŭ historyi Biełarusi jon acaniŭ nastupnym čynam: «Vydatnuju rolu ŭ paŭstańni 1863 hoda adyhraŭ słaŭny syn biełaruskaha naroda Kastuś Kalinoŭski, 125-hodździe z dnia naradžeńnia jakoha spaŭniajecca 2 lutaha 1963 hoda. Dvaccacipiacihadovym junakom jon zahinuŭ za spravu naroda» [49]. U cełym jubilejny artykuł byŭ vytrymany ŭ ahulnym dla taho času rečyščy: šmat uvahi nadavałasia ruska-polskim revalucyjnym suviaziam, krytykavalisia šlachieckija koły ŭ paŭstanckim kiraŭnictvie, u tym liku i za polskija nacyjanalistyčnyja pamknieńni i h.d. Cikava adznačyć, što artykuł A. Sidarenki byŭ ilustravany fotazdymkam znakamitaj skulptury Zaira Azhura «Kastuś Kalinoŭski».

Nie moh abminuć uvahaj «paŭstancki jubilej» i Instytut historyi Akademii navuk BSSR. U adździele redkich knih i rukapisaŭ akademičnaj biblijateki znachodzicca «jubilejny dakład» tahačasnaha dyrektara Instytuta historyi Ivana Kraŭčanki pad nazvaj «Polskoje osvoboditielnoje vosstanije 1863 — 1864 hh.» [50].

Dakład byŭ pračytany 24 studzienia 1963 h. na schodzie arhanizavanym Adździaleńniem hramadskich navuk AN BSSR supolna z Tavarystvam kulturnych suviaziaŭ z zamiežžam i BDU[51]. Vidavočna, što dakład byŭ raźličany na polskuju aŭdytoryju miarkujučy pa tym, što vialikaja častka jaho pryśviečana padziejam na terytoryi Polščy, mižnarodnym adnosinam i supraćpastaŭleńniu Polščy «buržuaznaj» i Polščy «narodnaj».

Razvažajučy pra paŭstańnie na terytoryi Polščy, I. Kraŭčanka zakranuŭ i Biełaruś. Admietna, što kali ahulnaja nazva jaho dakłada była «Polskoje osvoboditielnoje vosstanije 1863 — 1864 hh.», to pišučy pra paŭstańnie na biełaruska-litoŭskich ziemlach, I. Kraŭčanka nie ŭžyvaŭ termin «polskija paŭstancy», a pisaŭ «paŭstancy 1863 h.» [52].

Nie zabyŭsia aŭtar dakłada i pra K. Kalinoŭskaha, pišučy, što «U Biełarusi na čale sialanskaha ruchu stajaŭ „Čyrvony žond“ (čyrvony ŭrad) pad kiraŭnictvam vydatnaha biełaruskaha revalucyjnaha dziejača Kastusia Kalinoŭskaha, paśladoŭnika Hiercena i Čarnyšeŭskaha. Kalinoŭski, biełarus pavodle nacyjanalnaści, źjaŭlaŭsia vialikim vydatnym dziejačam revalucyjna-demakratyčnaha nakirunku i kiraŭnikom pa padrychtoŭcy sialanskaha paŭstańnia ŭ Biełarusi» [53]. Taksama I. Kraŭčanka pisaŭ, pra vialikuju papularnaść «Mužyckaj praŭdy» i samoha K. Kalinoŭskaha prahramaj jakoha było «źviaržeńnie samadziaržaŭja i pryhońnictva i ŭstalavańnie demakratyčnaha ładu» [54].

Niepasredna adkaznym za raspracoŭku tematyki paŭstańnia 1863 h. padraździaleńniem Instytuta historyi byŭ siektar historyi BSSR pieryjadu kapitalizmu (z 1 červienia 1963 h. — siektar historyi Biełarusi dasavieckaha hramadstva), jaki na toj čas uznačalvaŭ Kanstancin Šabunia. Užo na samym pačatku 1963 h. u ramkach pazapłanavaj raboty na I kvartał było zapłanavana napisańnie brašury supracoŭnicy zhadanaha siektara Susany Bajkovaj (z 1964 h. Susana Sambuk) pad nazvaj «Vosstanije 1863 h. v Biełoruśsii» abjomam 6–7 drukavanych arkušaŭ, a taksama padrychtoŭka tematyčnaha dakładu pad takoj ža nazvaj abjomam 1 drukavany arkuš[55].

Tut varta ŭspomnić, što S. Bajkova była kiraŭnikom temy «Paŭstańnie 1863 h.» u Instytucie historyi AN BSSR z 1959 h.[56]. Taksama na 1963 h. siektaram była zapłanavana padrychtoŭka da druku dvuchtomnaha zbornika dakumientaŭ «Vosstanije 1863 h. v Litvie i Biełoruśsii» abjomam 50 drukavanych arkušaŭ kožny tom[57]. Hetaje vydańnie pavinna było vyjści ŭ Maskvie, u ramkach supolnaha archieahrafičnaha prajektu Polskaj akademii navuk, Akademii navuk Litoŭskaj SSR i Akademii navuk SSSR.

U ramkach pazapłanavaj raboty na sakavik 1963 h. S. Bajkova zapłanavała «napisać dakład dla tearetyčnaj kanfierencyi pa paŭstańniu 1863 h..» i «napisać artykuł dla «Viaściej AN BSSR“ pa paŭstańni 1863 h..»[58]. Na žal, hety artykuł tak i nie źjaviŭsia ŭ druku.

U spravazdačy siektara za pieršy kvartał 1963 h. zapisana, što było skončana redahavańnie pieršaha toma zbornika dakumientaŭ «Vosstanije 1863 h. v Litvie i Biełoruśsii» i hatovy tekst vysłany ŭ vydaviectva AN SSSR u Maskvu. Adkaznaj hetu pracu była S. Bajkova. Aproč jaje nad tomam pracavali jašče 3 supracoŭnicy biełaruskich archivaŭ[59].

U mai 1963 h. brašura S. Bajkovaj «Vosstanije 1863 h. v Litvie i Biełoruśsii» była napisana i 20 traŭnia jana abmiarkoŭvałasia na siektary. U časie abmierkavańnia S. Bajkova prasiła ŭličyć, što praca maje papularny charaktar. Hetamu zapiarečyŭ Jafrem Karniejčyk, jaki zaznačyŭ, što pracu S. Bajkovaj nielha nazvać papularnaj. Na jaho dumku, praca całkam adpaviadała kryteryjam navukovaj.

Da niedachopaŭ jon adnios niedastatkovy pakaz upłyvu paŭstańnia na «los miascovaj intelihiencyi», a taksama niedastatkovy pakaz «internacyjanalnaha boku ruchu» [60].

Zahadčyk siektara K. Šabunia adznačyŭ, što pra paŭstańnie 1863 h. napisana šmat «ale ahulnaha źviedzienaha narysa pra chod paŭstańnia ŭ Biełarusi niama da hetaha času». Cikavaj źjaŭlajecca zaŭvaha, jakuju jon zrabiŭ aŭtaru, — «nie treba akcentavać uvahu na tym, što sialanie dapamahali dušyć paŭstańnie, h.zn. źbivacca na muraŭjoŭskuju acenku» [61].

U cełym usimi recenzientami brašura była ŭchvalena i, pastanovaj siektara, rekamiendavana da druku. Adnak śviet jana tak i nie pabačyła nie tolki ŭ 1963 h., ale i ŭ nastupnyja hady.

Stałasia tak, što mienavita na 1963 h. było zapłanavana napisańnie raździeła, pryśviečanaha paŭstańniu 1863 h., dla šmattomnaj historyi BSSR, jakaja tady rychtavałasia Instytutam historyi. 25 listapada 1963 h. hety raździeł, aŭtarstva S. Bajkovaj, byŭ vykanany i abmiarkoŭvaŭsia. Zachavaŭsia dastatkova padrabiazny pratakoł abmierkavańnia. Napačatku vystupiła S. Bajkova, jakaja kazała: «Pra supiarečlivyja acenki charaktaru paŭstańnia, pra toje, što novy punkt pohladu (niesialanskaje paŭstańnie ŭ Biełarusi) pieramahaje, što ŭ cełym adbyvajecca pa dadzienym pytańni zbližeńnie punktaŭ pohladu» [62].

U abmierkavańnie aktyŭna ŭklučyŭsia małodšy navukovy supracoŭnik Michaś Bič, jaki vykazaŭ aŭtaru pažadańnie pakazać: «Dzie i kali Kalinoŭski i jaho hrupa stavili pytańnie pra nacyjanalnaje samavyznačeńnie»[63].

Cikavym źjaŭlajecca pytańnie-pažadańnie M. Biča pra mety paŭstańnia: «Z tekstu možna zrabić vysnovu, što realnaj bolš-mienš dasiahalnaj była meta adździaleńnia ad Rasii. Meta ž źviaržeńnia samadziaržaŭja pry davoli vypadkovych kantaktach z «Ziamloj i volaj» była nierealnaj i kiraŭnictva paŭstańnia vidavočna całkam uśviedamlała heta. Jak u Kalinoŭskaha prajaviŭsia hety momant? Ci vyjaŭlaŭ jon i jaho hrupa nadzieju na pačatak paŭstańnia ŭ centry, ci źviazvali ź im pośpiech svajoj spravy, svajho paŭstańnia?»[64].

U časie abmierkavańnia Ja. Karniejčyk paraiŭ aŭtaru: spačatku dać «zapieŭku pa Biełarusi, a paśla ŭžo pa Polščy». Ukazaŭ jon i na toje, što S. Bajkova «zmazvaje kłasavy momant», što niedastatkova pakazała značeńnie paŭstańnia dla Biełarusi, nie tłumačyła čamu zachodniebiełaruskija sialanie ŭdzielničali ŭ paŭstańni bolš aktyŭna, čym uschodniebiełaruskija, nie pakazała, što hiehiemonam była šlachta[65].

Adnak hetyja dyskusii byli ŭnutryakademičnymi, S. Bajkova zdoleła apublikavać tolki 1 materyjał u Litoŭskaj SSR. Spačatku ŭ vyhladzie tezisaŭ, paźniej u vyhladzie artykuła[66].

29 — 30 červienia 1963 h. u Śvisłačy, «na radzimie K. Kalinoŭskaha», adbyłasia navukovaja siesija, pryśviečanaja 100-hodździu paŭstańnia 1863 h., arhanizavanaja Instytutam historyi AN BSSR i kafiedraj historyi Hrodzienskaha piedinstytuta imia Janki Kupały[67]. U prahramie siesii było zajaŭlena 4 navukovyja dakłady.

Siesiju adkryŭ vitalnym słovam pieršy sakratar Hrodzienskaha sielskaha abkama KPB Uładzimir Mickievič[68]. Ź jubilejnym dakładam pad nazvaj «Stahodździe sa dnia paŭstańnia 1863 h.» vystupiła staršy navukovy supracoŭnik Instytuta historyi AN BSSR S. Bajkova[69]. Paśla hetaha prahučaŭ dakład vučonaha sakratara Instytuta historyi Litoŭskaj SSR Mahielijony Zaraŭskajcie «Paŭstańnie 1863 h. na terytoryi Litvy».

Byŭ ahučany taksama dakład studenta 5 kursa Hrodzienskaha piedinstytuta, siońniašniaha akademika Nacyjanalnaj akademii navuk Biełarusi Michaiła Kaściuka «Udzieł sialan Słonimščyny ŭ paŭstańni 1863 hoda». Apošnim z navukoŭcaŭ vystupiŭ staršy navukovy supracoŭnik Instytuta historyi AN SSSR A. Śmirnoŭ z dakładam «K. Kalinoŭski ŭ acency histaryčnaj navuki». Zaviaršyła navukovuju siesiju vystupleńnie kamandzira «partyzanskaha złučeńnia imia K. Kalinoŭskaha» Mikałaja Vajciachoŭskaha[70].

U jubilejnym 1963 u BSSR vyjšli 2 znakavyja manahrafii, aŭtarami jakich byli H. Kisialoŭ («Siejbity viečnaha», nakład — 3500 asobnikaŭ)[71] i A. Śmirnoŭ («Kastuś Kalinovskij», nakład — 4000 asobnikaŭ)[72], jašče adna hruntoŭnaja kniha A. Śmirnova («Vosstanije 1863 hoda v Litvie i Biełoruśsii», nakład — 2500 asabnikaŭ) pabačyła śviet u Maskvie[73].

Cikava, što ŭ knihach H. Kisialova «Siejbity viečnaha» i A. Śmirnova «Kastuś Kalinovskij» u jakaści epihrafa ŭziaty parol vilenskaj paŭstanckaj arhanizacyi 1863 h.: «Kaho lubiš? / Lublu Biełaruś / Tak uzajemna!». U A. Śmirnova taksama raździeł, pryśviečany pieryjadu kiraŭnictva paŭstańniem K. Kalinoŭskaha, nosić nazvu «Lublu Biełaruś»[74].

A. Śmirnoŭ va ŭstupie da svajoj knihi «Kastuś Kalinovskij» pisaŭ, što caryzm usialak imknuŭsia vykraślić asobu K. Kalinoŭskaha z historyi, i naadvarot: «Na ščyt uzdymaŭsia vorah Kalinoŭskaha Muraŭjoŭ-viešalnik — dušyciel paŭstańniaŭ 1831 i 1863 hh., jaki zaliŭ kryvioj Litvu i Biełaruś»[75]. Adnačasova, pisaŭ historyk, u polskaj «buržuazna-nacyjanalistyčnaj“ histaryjahrafii, paŭstańnie 1863 h. pakazvałasia jak «sutyknieńnie ruskich i palakaŭ z pryčyny miežaŭ», takim čynam dla pradstaŭnikoŭ hetaj płyni K. Kalinoŭski byŭ «sieparatystam»[76].

A. Śmirnoŭ pryjšoŭ da vysnovy, što K. Kalinoŭski byŭ niazručnaj fihuraj jak dla «manarchičnaj Rasii», tak i dla «piłsudčykavaj Polščy»[77].

Niby ŭ praciah apošniaj dumki A. Śmirnova, H. Kisialoŭ pisaŭ, što asoba K. Kalinoŭskaha važnaja ŭ pieršuju čarhu dla biełarusaŭ: «Imia Kastusia Kalinoŭskaha śviata šanuje biełaruski narod, i heta — lepšaje śviedčańnie toj vialikaj roli, jakuju adyhraŭ niepachisny baraćbit u jaho historyi»[78].

Na dumku H. Kisialova: «Kali zmoŭkli streły i raźbityja paŭstancy 1863 hoda pakinuli pole boju, razharełasia nie mienš upartaja baraćba vakoł duchoŭnaj spadčyny, vakoł idej, što natchniali paŭstancaŭ. Asabliva mnoha dzidaŭ było pałamana vakoł imia Kastusia Kalinoŭskaha»[79]. Mienavita apošniaja akaličnaść i 100-hadovy jubilej paŭstańnia padšturchnuli H. Kisialova ŭziacca za napisańnie narysa pra K. Kalinoŭskaha i inšych udzielnikaŭ paŭstańnia 1863 h., jakija paŭpłyvali na farmiravańnie biełaruskaj idei.

Vyjšli knihi — źjavilisia i vodhuki na ich. Vodhuki i recenzii na knihi, pryśviečanyja paŭstańniu 1863 — 1864 hh. taksama možna ličyć «jubilejnymi» materyjałami, časta pra «paŭstancki jubilej» uzhadvali i sami ich aŭtary.

12 kastryčnika 1963 h. zdaŭ u druk svaju recenziju na daśledavańnie A. Śmirnova «Vosstanije v Litvie i Biełoruśsii 1863—1864 hh.» M. Ułaščyk (recenzija pabačyła śviet u 1965 h.[80]). Choć recenzija była zroblena na maskoŭskaje vydańnie, dla nas važnym źjaŭlajecca toje, što jana adlustroŭvaje pohlady adnaho z samych aŭtarytetnych biełaruskich historykaŭ taho času na paŭstańnie 1863 h. i na asobu K. Kalinoŭskaha.

Napačatku recenzii M. Ułaščyk adznačaŭ, što dadzienaja praca padahulniaje šmathadovyja daśledavańni aŭtaram padziej paŭstańnia 1863 — 1864 hh. Tamsama jon kanstatavaŭ, što pry vializnaj masie litaratury, pryśviečanaj paŭstańniu 1863 h., «śpiecyjalnych rabot, pryśviečanych padziejam hetych hadoŭ u Litvie i Biełarusi mała»[81]. Dalej M. Ułaščyk arhumientavana davodziŭ, što najvažniejšaj spravaj u pracesie daśledavańnia paŭstańnia 1863 h. źjaŭlajecca krynicaznaŭčy analiz. U jakaści prykładu nieabchodnaści ŭvažlivaha staŭleńnia da krynic, M. Ułaščyk pryvodziŭ pakaz vobrazu K. Kalinoŭskaha va ŭspaminach «biełych», jaki, na jaho dumku, zusim nie adpaviadaŭ rečaisnaści[82].

Na dumku M. Ułaščyka, paŭstańnie 1863 h. mieła vializny maštab i histaryčnaje značeńnie, što paćviardžajecca maštabam resursaŭ, zadziejničanych Rasijskaj impieryjaj dla jaho zadušeńnia: «Uradu daviałosia skiravać tolki ŭ Litvu i Biełaruś 120 tys. čałaviek, h.zn. nie na šmat mienš taho, kolki było vystaŭlena suprać Napaleona ŭ pačatku vajny 1812 h..» [83].

Adnak niahledziačy na heta, jak pisaŭ M. Ułaščyk «Va ŭmovach padpolla i najbolš žorstkaha teroru paŭstancy stvaryli svoj aparat ułady, jaki miescami mieŭ bolšaje značeńnie, čym aficyjny … Sam hienierał-hubiernatar nie adčuvaŭ siabie ŭ biaśpiecy, a jaho čynoŭniki, jakija pierasiadzieli ŭ Vilni ŭvieś pieryjad paŭstańnia ličyli siabie hierojami, adznačyŭšy, adnak, jakich strachaŭ jany tady naciarpielisia» [84].

Cikavym źjaŭlajecca i toje, što jak pakazaŭ historyk, pavodle «stupieni intensiŭnaści ruchu» na pieršym miescy išła Kovienskaja hubiernia, paśla jaje — Hrodzienskaja, dalej Vilenskaja i Minskaja[85].

K. Kalinoŭskaha M. Ułaščyk nazvaŭ pravadyrom «krajnie demakratyčnaha kryła paŭstańnia» , jaki pachodziŭ z drobnaj šlachty[86].

Admietnaj źjaŭlajecca charaktarystyka K. Kalinoŭskaha, dadzienaja M. Ułaščykam u 1963 h.: «Z usich ich (kiraŭnikoŭ paŭstańnia. — A.U.) najbolš jaskravaj fihuraj źjaŭlajecca Kanstancin Kalinoŭski. Budučy kiraŭnikom paŭstańnia na apošnim jaho etapie Kalinoŭski mieŭ mahčymaść syści za miažu, ale nie zrabiŭ hetaha, praciahvajučy žyć u Vilni, kiravać rucham, jaki zhasaŭ i navat pravodzić tavaryšaŭ na pakarańnie śmierciu. Da hetaha času byŭ amal całkam źniščany paŭstancki aparat, źniščanyja ci razahnanyja amal usie atrady, vyniščanyja ci źbiehli za miažu dziejačy paŭstańnia i daŭno ŭstanoŭlenaje jaho proźvišča, i adnak hety niezvyčajny čałaviek zastavaŭsia ŭ Vilni, majučy namier nanoŭ razdźmuchać pažar, jaki has» [87].

Vodhuk na knihu H. Kisialova napisaŭ litaraturaznaŭca Ściapan Aleksandrovič[88]. Vodhuk vielmi stanoŭčy, šmat miesca zajmaje postać K. Kalinoŭskaha, jakoha S. Aleksandrovič nazyvaje «vialiki syn biełaruskaha narodu».

U 1963 h. u jakaści recenzienta zhadanaj pracy H. Kisialova vystupiŭ A. Maldzis[89].

Pavodle jaho «1863 hod — heta kaniec adnaho i pačatak druhoha etapu ŭ duchoŭnym žyćci biełaruskaha narodu» [90]. A. Maldzis pisaŭ, što H. Kisialoŭ zdoleŭ vypracavać «pravilny pohlad na padziei paŭstańnia 1863 hoda. Pravilny tamu, što zasnavany na histaryčnych faktach, viadomych i nieviadomych raniej».

Sutnaść pohladu H. Kisialova ŭ tym, što paŭstańnie nie było «sialanskaj vajnoj», a chutčej «buržuazna-demakratyčnaj revalucyjaj», i što paŭstańnie mieła nacyjanalna-vyzvalenčy charaktar[91].

Pavodle A. Maldzisa, K. Kalinoŭski «pachodziŭ z toj častki pałanizavanaj šlachty, jakaja ŭ pieršaj pałovie minułaha stahodździa (XIX st.— A.U.) pačała ŭśviedamlać svoj abaviazak pierad biełaruskim narodam, svaju nacyjanalnuju naležnaść» [92].

Nielha abminuć uvahaj vodhuk Aleha Łojki na knihu H. Kisialova. Znakavym źjaŭlajecca apošni abzac vodhuku, u jakim A. Łojka vykazvaje dumku pra značeńnie paŭstańnia 1863 h. i K. Kalinoŭskaha dla biełaruskaj historyi: «Na pieršym liście daśledavańnia adznačana, što jano vyjšła ŭ Dziaržaŭnym vydaviectvie BSSR, Minsk, 1963 (vydzialeńnie A. Łojki. — A.U.). Hetyja słovy, hetaja data na vokładcy knihi pra ludziej, jakija zmahalisia za narod, za Biełaruś, za jaje ščaście sto hod nazad, hučać dla nas siońnia pa-asablivamu krasamoŭna: jany niby havorać, što kroŭ, pralitaja siejbitami viečnaha, była pralita niedarma, što sprava, jakuju raspačali jany, pieramahła» [93].

Idei, jakija vypracoŭvalisia navukoŭcami i apraboŭvalisia na navukovych simpoziŭmach i ŭ dyskusijach, znachodzili svajo adlustravańnie i ŭ mastackaj litaratury. Kali kazać pra 1963 h., to tut, viadoma, rej vioŭ Uładzimir Karatkievič. U hetym hodzie jon praciahvaŭ pracu nad ramanam «Kałasy pad siarpom tvaim», u studzieni jon z metaj zboru materyjałaŭ dla ramana pracavaŭ u vilenskich archivach[94].

1 lutaha 1963 h. u «Litaratury i mastactvie» byŭ nadrukavany «raździeł» z ramana. Jak adznačaŭ sam piśmieńnik: «Dzieja hetaha raździeła adbyvajecca 27 studzienia 1864 hoda, napiaredadni taho dnia, kali ŭ Vilniu prybyła šyfravalnaja telehrama ad žandarskaha pałkoŭnika Łosieva ab miescaznachodžańni Kastusia Kalinoŭskaha. Frans Raŭbič, na pakarańni śmierciu jakoha prysutničaje Kastuś, ‑ švahier hieroja ramana Alesia Zahorskaha» [95].

Hety «raździeł» — uźniosłaje apaviadańnie pra K. Kalinoŭskaha. U. Karatkievič vykarystaŭ u apisańni pakarańnia śmierciu Fransa Raŭbiča «stary ŭmoŭny znak paŭstancaŭ» — «Lublu Biełaruś», jaki padali adzin adnamu pierad šybienicaj hieroi ramana Kalinoŭski i Raŭbič.

Praktyčna, adnačasova z pracaj nad «Kałasami …» U. Karatkievič pisaŭ znakamituju pjesu «Kastuś Kalinoŭski: śmierć i nieŭmiručaść». Pjesa datujecca 16 lutym — 30 žniŭnia 1963 h. Isnuje kala 10 jaje varyjantaŭ. Adzin ź pieršych varyjantaŭ nosić nazvu «Runa pra Kastusia»[96]. U rukapisie ad 26 lutaha 1963 h. nazva pjesy paznačana jak «Runa pra Kastusia. (trahiedyja ŭ troch aktach, dzieviatnaccaci karcinach, ź intermiedyjami, prałoham i epiłoham)»[97]. Sam U. Karatkievič tłumačyŭ, što słova «runa» aznačaje «padańnie, pieśnia».

U rańnich varyjantach pjesa «Kastuś Kalinoŭski» naŭprost pieraklikajecca z «Kałasami». Tak, u prałohu pjesy piśmieńnik ukłaŭ u vusny «Biełarusi» vykazvańnie, što Kalinoŭski «nie viedaje jašče, što voś zaraz, pad Mahilovam, zachapili ŭ pałon Alaksandra Zahorskaha, druha»[98].

Adrazu dbajučy pra pastanoŭku pjesy na teatralnaj scenie, piśmieńnik napisaŭ «Zaŭvahi dla akcioraŭ», jakija dla nas cikavyja tym, što adlustroŭvajuć bačańnie U. Karatkievičam hałoŭnych asob 1863 h.

Piśmieńnik raiŭ nie davać ničoha ŭ charaktary K. Kalinoŭskaha ad «pravadyra», a pakazać jaho jak čałavieka sa svaimi mocnymi i słabymi bakami. Kalinoŭski ŭ pjesie «vajavoda, hieroj, talent, ale nijak nie pravadyr, nie manumient. Prosta čałaviek strasny, haračy, niastrymany čałaviek, luboŭ jakoha da naroda (abstraktnaja spačatku) zapaliła ŭrešcie nievialikuju, najbolš čujnuju da praŭdy častku hetaha naroda i stała ŭ kancy asensavanaj luboŭju»[99].

U. Karatkievič vusnami «Biełarusi» nazyvaje K. Kalinoŭskaha «sapraŭdnym čałaviekam», jaki i ŭ adzinocie moža vielmi šmat, ale prablema ŭ tym, što «sapraŭdnych ludziej» u Biełarusi tady było mała[100]. Razam z hetym, u pjesie K. Kalinoŭski pakazany jak sapraŭdny dvaranin, jaki adroźnivajecca ad astatnich tym, što maje ŭłasnuju dumku[101].

Nie mienš cikavym źjaŭlajecca vobraz M. Muraŭjova, jakim jon bačyŭsia U. Karatkieviču: «Muraŭjoŭ, mahčyma navat razumniejšy za Kastusia (inačaj pieramoha nie dastałasia b jamu tak paraŭnaŭča lohka), ale heta haniebny rozum bliskučaha administratara dziaržavy kataŭ, rozum, nie sahrety ni dabrynioju, ni vieraju ŭ ludziej. I, adnak, Muraŭjoŭ čałaviek. Jamu nielha daravać, ale jaho možna zrazumieć (vyłučana U. Karatkievičam. — A.U.)»[102].

M. Muraŭjoŭ u. Karatkieviča razumieje, što paŭstanckija nastroi vielmi pašyranyja ŭ biełaruskim hramadstvie, i što ich nie vyniščyš adnymi tolki represiŭnymi zachadami: «Kińcie ich, sałdaty. Kali zabivać usich vinavatych, to tut treba pakinuć pustyniu ad Buha da Dniapra» — kaža jon svaim padnačalenym[103]. Adnačasova jon zajaviŭ caru Alaksandru II: «Kab nie ja, kab nie pamyłki ichniaha raniejšaha Kamiteta — siońnia isnavała b užo litoŭska-biełaruskaja respublika … paŭstańnie na Biełarusi stała mužyckim … heta ŭžo nie dvaranie, a narod! (padkreślena U. Karatkievičam. — A.U.)»[104].

Što tyčycca idejnaha pakazu paŭstańnia, to ŭ pjesie jość siužet, dzie sialanie łoviać paŭstancaŭ i navat chočuć ich zabić, ale, pavodle U Karatkieviča, robiać jany heta, tamu što prosta bajacca, kab ich nie paličyli «miaciežnikami» i nie «spalili chat» [105]. Vyrazna pakazany taksama kanflikt pamiž biełymi i čyrvonymi, za jakim prahladajecca adcieńnie polska-biełaruskaha kanfliktu ŭ paŭstanckim kiraŭnictvie[106].

U 1963 h. pjesa tak nie i vyjšła z druku. Upieršyniu jana była apublikavana ŭ 1980 h. u šostym numary «Połymia», a pierad hetym, u 1978 h., pastaŭlena na scenie Viciebskaha teatra imia Jakuba Kołasa Valeryjem Mazynskim. 16 listapada 1963 h. U. Karatkievič pisaŭ: «pjesa („Kastuś Kalinoŭski“. — A.U.) lažyć u CK užo šmat tydniaŭ … i adtul znoŭ ža nijakaha znaku»[107].

Choć, niahledziačy na heta, u 10-m numary «Połymia» za 1963 h., na apošniaj staroncy, było źmieščana paviedamleńnie pra chutki vychad ramanu «Kałasy pad siarpom tvaim». U hetym nievialičkim anonsie U. Karatkievič pisaŭ, što raman pryśviečany «Najlepšym ludziam dvaranstva, jakija razumiejuć, što tak žyć bolš niemahčyma, pierachodziać na bok naroda».

Takim čynam, jak vynikaje, «paŭstancki jubilej» ažyviŭ navukovyja pošuki, paspryjaŭ vychadu novych navukovych daśledavańniaŭ pa hetaj temie. U pracesie navukovaha asensavańnia padziej 1863 — 1864 hh. navukoŭcy pastupova prychodzili da vysnovy, što paŭstańnie nie było «sialanskim», i što «nacyjanalna-vyzvalenčy» składnik byŭ nie mienš važnym čym składnik sacyjalny. I, choć na aficyjnym uzroŭni hetyja dumki ŭ 1963 h. nie byli zamacavanyja, na prykładzie tvoraŭ U. Karatkieviča my bačym, jak jany ŭpłyvali na mastackuju litaraturu.

U jubilejnych artykułach i inšych materyjałach kanstatavałasia, što vakoł spadčyny K. Kalinoŭskaha idzie vostraja idejnaja baraćba. Sens jaje zaklučaŭsia, pavodle trapnaj acenki M. Ułaščyka, u tym, kaho ličyć «prahresiŭnym dziejačam» — Kalinoŭskaha ci Muraŭjova. Pavodle nazirańnia A. Śmirnova, admaŭleńnie stanoŭčaj roli Kalinoŭskaha ŭ historyi Biełarusi viadzie da prypisvańnia stanoŭčaj roli Muraŭjovu i caryzmu ŭ cełym, što ŭ svaju čarhu niepaźbiežna pryvodzić da admaŭleńnia prava biełarusaŭ na ŭłasnuju dziaržaŭnaść.

Stohadovy jubilej paŭstańnia i padziei, źviazanyja ź jaho adznačeńniem, dazvolili pa-novamu pahladzieć na maštab padziei. Kali pryhadać arhumient M. Ułaščyka, jaki zajmaŭsia hetym pieryjadam, što Rasijskaja impieryja była vymušana nakiravać suprać paŭstancaŭ vojska mała mienšaje za toje, jakoje jana vystaviła suprać Napaleona ŭ 1812 h., to stanovicca zrazumiełym, što paŭstancaŭ padtrymlivała nasielnictva biełaruskich ziemlaŭ. Heta ŭ svaju čarhu dazvoliła ŭ 1963 h. kazać pra «narodnaje paŭstańnie suprać caryzmu».

U 1963 h. navukoŭcy-humanitaryi BSSR kanstatavali toje, što pazicyja polskaj i rasijskaj nacyjanalistyčnaj histaryjahrafii ŭ dačynieńni paŭstańnia 1863 h. padobnaja, — i dla pieršych, i dla druhich heta paŭstańnie było «polskim», čužym dla biełarusaŭ. Tamu zadačaj biełaruskich navukoŭcaŭ, jak pisaŭ 50 hadoŭ tamu A. Śmirnoŭ, źjaŭlajecca ŭsiebakovaje vyvučeńnie padziej 1863 h. na asnovie pieršakrynic. I pakaleńnie 1960-ch hh. dastatkova šmat zrabiła dla taho, kab siońnia heta praca nie viałasia z nula.

Bieručy pad uvahu ŭsio vyšejnapisanaje, možna z upeŭnienaściu kanstatavać, što 100-hodździe paŭstańnia 1863 — 1864 hh. i 125-hodździe z dnia naradžeńnia Kastusia Kalinoŭskaha ŭ BSSR adznačałasia, i adznačałasia davoli šyroka. Jubilejnyja artykuły i materyjały źjavilisia praktyčna va ŭsich hałoŭnych hazietach i časopisach respubliki. Faktyčna na dziaržaŭnym uzroŭni było pryznana, što paŭstańnie 1863 — 1864 hh. mieła vialikaje pazityŭnaje značeńnie dla biełaruskaj historyi, a Kastuś Kalinoŭski — heta histaryčny simvał, jaki zajmaje vielmi vysokaje miesca siarod słavutych biełarusaŭ usich časoŭ.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0