Kankłavy ŭ tym vyhladzie, jaki my viedajem siońnia, źjavilisia paśla adnaho vyklučnaha vypadku vybrańnia Papy Rymskaha ŭ XIII stahodździ. Historyja samych doŭhich vybaraŭ pantyfika ŭ historyi, jakaja adbyłasia ŭ miastečku Viterba, amal chrestamatyjnaja, ale jaje matyvy časta pierakručvajucca i spraščajucca, zvodziačy ŭsio da raspuščanaści i praźmiernaści kardynałaŭ. Na praŭdu ž źjaŭleńnie kankłava stała vynikam nievyrašalnaha kanfliktu jeŭrapiejskich vaładaroŭ.
Papy pad uładaj impieratara
Papskaja dziaržava źjaviłasia dziakujučy frankskim vaładaram. Karol Pipin Karotki padaryŭ Papie Rymskamu terytoryju Ravienskaha ekzarchata, byłoj pravincyi Vizantyjskaj impieryi ŭ Italii. Papy Rymskija, kab utrymacca ŭ baraćbie z unutranymi vorahami, imknulisia zaručycca zastupnictvam mahutnych manarchaŭ. Paśla raspadu dziaržavy Karalinhaŭ takimi byli tolki hiermanskija karali. U 962 hodzie Papa karanavaŭ hiermanskaha karala jak pieršaha impieratara Śviaščennaj Rymskaj impieryi, jaki byŭ pryznany viarchoŭnym sieńjoram Papskaj dziaržavy.
Ale rost upłyvu Śviatoha Prastoła i padnačalenaje Hiermanii stanovišča z časam stała pryčynaj kanfliktu pamiž Papami i impieratarami.
Pieršapačatkova ŭ rańnim siaredniavieččy ŭ vybarach pantyfika ŭdzielničali, akramia duchavienstva, nasielnictva Ryma i rymskaja arystakratyja, hrupoŭki jakoj imknulisia prasunuć svajho staŭlenika. Paradak vybaraŭ byŭ źmienieny ŭ 1059 hodzie, kali Papaŭ stali vybirać tolki kardynały. Ale impieratar praciahvaŭ umiešvacca ŭ vybary. Naprykład, členy Kalehii kardynałaŭ, jakaja vybirała Papu, mahli być zachopleny impierataram pa darozie ŭ Rym, kab nie dać im prahałasavać.
Dźvie partyi
Na fonie baraćby pamiž papstvam i impieryjaj za panavańnie ŭ Italii adbyvałasia baraćba pamiž partyjami «hvielfaŭ» i «hibielinaŭ». Pieršyja vystupali za abmiežavańnie ŭłady impieratara i ŭmacavańnie ŭpłyvu Papy, druhija — suprać ich. Italjanskija harady, kirujučysia miascovymi i časovymi intaresami, pierachodzili časam z adnoj partyi ŭ inšuju.
Na momant śmierci Klimienta IV u listapadzie 1268 hoda ŭžo dva stahodździ jak novaha Papu Rymskaha vybirali kardynały, ale kolkaść ich była nievialikaja — časam usiaho siamiora, a šlach časta zanadta doŭhi, kab jany paśpieli dajechać da Ryma. Niešmatlikim členam Kalehii kardynałaŭ, jakija jašče i naležali da roznych palityčnych hrupovak, było bolš składana damovicca ci zajmieć hałasy niaŭpeŭnienych — ich paprostu nie było, bo čym mienš udzielnikaŭ vybaraŭ, a značyć i asob, jakich najbolš vierahodna mohuć vybrać Papam, tym bolšuju palityčnuju vahu i bolšyja ambicyi maje kožnaja z hetych asob.
U 1268 hodzie Kalehija naličvała 20 kardynałaŭ, taksama padzielenych na dźvie partyi: Pars Caroli (prafrancuzskuju i praanžujskuju, abo «hvielfskuju»), jakaja mahła na hetych vybarach raźličvać na 7 abo 8 kardynałaŭ, i na Pars Imperii (praniamieckuju, abo «hibielinskuju»), da jakoj adnosiłasia kala dziesiaci kardynałaŭ. Hetaha, adnak, było mała dla pieramohi na vybarach, bo ŭžo tady dziejničała praviła, što Papu vybirajuć ⅔ hałasoŭ členaŭ Kalehii.
Palityčnaja situacyja ŭ Italii była napružanaj. Adzin z papiarednich Papaŭ nie daŭ Kanradzinu, karalu Jerusalima i karalu Sicylii, apošniamu pradstaŭniku niamieckaj dynastyi Hohienštaŭfienaŭ, vybracca jašče i karalom Hiermanii. Sam Klimient IV faktyčna addaŭ na zavajavańnie bratu francuzskaha karala Karłu I Anžujskamu Sicylijskaje karaleŭstva, jakim kiravaŭ Kanradzin. Apošni, naturalna, vystupiŭ z pachodam u Italiju, ale byŭ adłučany Papam, straciŭ bolšaść svaich niamieckich prychilnikaŭ i byŭ raźbity francuzskimi rycarami Karła Anžujskaha. Kanradzin byŭ zachopleny ŭ pałon i, jak ličyłasia, z dazvołu Papy, byŭ abiezhałoŭleny jak zdradnik na rynku ŭ Nieapali.
Pakarańnie adbyłosia ŭ vieraśni 1268 hoda, za miesiac da śmierci Klimienta IV. U takoj situacyi kardynałam, jakija naležali da «anžujskaj» i «niamieckaj» frakcyj, treba było vybrać sa svajho liku novaha Papu, pry hetym nie pazabivaŭšy ŭ pracesie adzin adnaho. Sprava amal bieznadziejnaja.
Viterba
Vybary prachodzili ŭ papskim pałacy ŭ Viterba pad Rymam. U hety haradok rymskaja kuryja była pieraniesiena ŭ 1257 hodzie, praz toje, što Rym pierajšoŭ u ruki «hibielinaŭ», varoža nastrojenych suprać Papy. Pałac u Viterba byŭ zavieršany ŭ 1266 hodzie, tak što vybary novaha pantyfika musili prachodzić z kamfortam dla kardynałaŭ.
Adzin z kardynałaŭ tak i nie źjaviŭsia na vybary, supravadžajučy francuzskaha karala ŭ Tunisie, dzie i pamior. Astatnija 19 kardynałaŭ sabralisia ŭ 1269 hodzie vybirać Papu. Kožny dzień jany źbiralisia ŭ kafiedralnym sabory u Viterba, dzie pamior papiaredni pantyfik i tamu, jak toje kazała rabić tahačasnaja tradycyja, musili adbyvajecca novyja vybary, ale za hod tak i nie zmahli damovicca.
U adčai jany pačali šukać asobu pa-za miežami kalehii. Jany źviarnuli ŭvahu na Filipa Bienicy, pabožnaha hienieralnaha pryjora ordena siervitaŭ, jakomu jašče pry žyćci prypisvali śviataść. Daviedaŭšysia pra namier kardynałaŭ vybrać jaho Papam, Bienicy źbieh u piačoru na hary Amijata, što pamiž Rymam i Fłarencyjaj.
Adchiliŭ prapanovu i Banavientura, hienierał francyskanskaha ordena, jaki źjaŭlaŭsia ŭ Viterba, kab propaviedziami padšturchnuć kardynałaŭ da najskarejšaha vybrańnia Papy ź liku samich kardynałaŭ. Zrešty hetyja historyi nie majuć dakumientalnaha paćviardžeńnia, ich mahli prydumać aŭtary paźniejšych bijahrafij hetych kiraŭnikoŭ manaskich ordenaŭ, paźniej pryznanych śviatymi, kab uźvialičyć značeńnie ichnich asob.
Moža, kardynałam było b lahčej damovicca, kali b u Viterba nie znachodziŭsia ŭvieś čas Karł Anžujski, jaki byccam by chacieŭ trymać pavodziny kardynałaŭ pad kantrolem, a faktyčna cisnuŭ svajoj prysutnaściu na kalehiju.
U kastryčniku 1269 hoda adzin ź italjanskich kardynałaŭ pamior — na nastupny hod u Kalehii zastavałasia 18 členaŭ.
Pad zamkom i biez dachu
U papularnych publikacyjach pa temie hetych viadomych vybaraŭ Papy možna pračytać, što haradžanie Viterba, jakija byli aburanyja tym, što kardynały tak doŭha šykujuć za ichni košt, baviačy čas u balach, zamiest taho, kab vybrać narešcie Papu, pajšli na krajnija miery. Vidać, u hetaj viersii niama ničoha praŭdzivaha.
Žychary Viterba sapraŭdy byli aburanyja praciahłaściu vybaraŭ, ale jašče bolš tym, što ŭ ich biespardonna ŭmiešvalisia manarchi i arystakratyčnyja siemji, zaminajučy kardynałam zrabić svoj vybar.
U hetaj situacyi rašuča dziejničać vyrašyli mer Viterba Albierta dzi Mantebuona i vielmi enierhičny Rańjera Haci, kapitan naroda, jaki pradstaŭlaŭ intaresy cechaŭ, haradžan, a taksama kamandavaŭ haradskim vojskam, abo milicyjaj.
Tut treba patłumačyć, što mer i kapitan naroda — heta dźvie pasady, jakija musili ŭraŭnavažvać adna adnu. Mer (pasada nazyvałasia «padesta») pradstaŭlaŭ intaresy znatnych haradskich siemjaŭ, a kapitan naroda, jaki pradstaŭlaŭ intaresy prostych ludziej, musiŭ jaho kantralavać, kab arystakratyja całkam nie ŭzurpavała ŭładu. Zrešty ŭ druhoj pałovie XIII stahodździa sistema pałamałasia — znać zmahła ŭpłyvać na vybary kapitanaŭ, atrymaŭšy poŭny kantrol nad svaimi haradami.
Mer i narodny kapitan Viterba paličyli, što nieabchodna pazbavić kardynałaŭ-vybarščykaŭ usialakaha źniešniaha cisku. 1 červienia 1270 hoda jany zahadali začynić haradskija varoty i, zaśpieŭšy kardynałaŭ źnianacku, prymusam zaviali ich u vialikuju zału Papskaha pałaca. Kardynałam jany zajavili, što nie dazvolać im pakinuć hetyja ścieny, pakul jany nie vybieruć novaha pantyfika.
Ideja nasamreč nie novaja. Paŭstahodździa tamu, kali kalehija nijak nie mahła vybrać papu, bo była padzielena na dźvie varožyja partyi, jaje zamknuli ŭ adnym z pakojaŭ Łateranskaha pałaca.
Praź niekalki dzion, kab uzmacnić cisk na kalehiju kardynałaŭ, Rańjera Haci zahadaŭ skaracić pastaŭki ježy i razabrać značnuju častku dachu zały, dzie byli zamknutyja kardynały
Hetuju ideju jamu padkazaŭ rektar Kalehii, anhlijski kardynał Džon Taledski, jaki źviarnuŭsia da svaich kaleh sa słovami: «Davajcie adkryjem pakoj, inakš Śviaty Duch da nas nikoli nie dabiarecca».
Bolš za toje, nasupierak raspaŭsiudžanamu mierkavańniu, u zale kardynały byli zamknutyja nie bolš za try tydni. 21 červienia taho ž 1270 hoda mahistraty Viterba dazvolili kardynałam zaniać inšyja pakoi pałaca dla pražyvańnia, ale z samoha pałaca vychodzić im było zabaroniena.
Kali nie ličyć taho, što ŭ hetaj niavoli 9 lipienia pamior jašče adzin kardynał ź Vienhryi, dziejańni haradskich uładaŭ nie akazali čakanaha efiektu na kardynałaŭ — jany praciahvali mocna razychodzicca ŭ svaich mierkavańniach.
Kryvavaje vyrašeńnie
Za ścienami pałaca ŭ hety čas razvaročvajecca kryvavaja historyja. 11 sakavika 1271 hoda ŭ Viterba prybyła karaleŭskaja pracesija z Karłam Anžujskim i jahonym plamieńnikam, maładym francuzskim karalom Filipam III, jaki praź Italiju viartaŭsia ŭ Francyju, viezučy pareštki svajho baćki karala Ludovika IX, jaki pamior padčas vośmaha kryžovaha pachodu.
Tudy ž prybyŭ syn anhlijskaha prynca i adnačasova hiermanskaha karala (było ŭ historyi i takoje) Hienrych Alemanski, jaki chacieŭ prymirycca z synami Simona de Manfora, lidara bunta anhlijskich baronaŭ suprać karala Hienrycha III, paśla paražeńnia jakoha ź jaho cieła ŭčynili haniebny ździek — «hałava hrafa Lesterskaha była adździelena ad cieła, a jaječki adrezanyja i padviešanyja pa abodva baki nosa», jaho ruki i nohi byli taksama adsiečany i razasłanyja pa roznych haradach.
U čas Vialikaha postu, 13 sakavika 1271 hoda, u čas imšy ŭ miascovaj carkvie San-Silviestra syny de Manfora, Hi i Simon, napali na prynca Hienrycha Alemanskaha, svajho kuzena, i zarezali jaho nažom. Hienrych maliŭ pra litaść, ale Hi de Manfor kinuŭ jamu, što jahonaha baćku jany nie paškadavali. Paśla ździejśnienaha de Manfory byli vymušany biehčy, ale hetaja padzieja mieła nastupstvy dla historyi papstva. Aburany zabojstvam Filip III taksama chutka źjechaŭ ź Viterba.
Sprava ŭ tym, što zabojca, Hi de Manfor, byŭ na słužbie ŭ Karła I Anžujskaha. Źviestki pra haniebnaje zabojstva ŭ carkvie ŭ čas Vialikaha postu, ździejśnienaje čałaviekam Karła, naturalna, dalacieli i da kardynałaŭ u papskim pałacy, i całkam marhinalizavali praažujskuju partyju na vybarach. Karł byŭ vymušany pakinuć Viterba, choć byŭ pierakanany, što bieź jaho prysutnaści Papu nikoli nie vybieruć.
Doŭhačakany Papa
U novych abstavinach kardynały 1 vieraśnia 1271 hoda sfarmiravali kamisiju z šaści čałaviek, jakoj daručyli vybrać novaha Papu na praciahu dvuch dzion. U kamisiju ŭvajšli try pradstaŭniki praniamieckaj (hibielinskaj) party, i nivodnaha pradstaŭnika praanžujskaj. Kamisija vybrała novaha Papu ŭsiaho za niekalki hadzin.
Šaściora kardynałaŭ nie zmahli damovicca pra abrańnie Papy ź liku adnaho z kardynałaŭ, tamu vyrašyli šukać jaho pa-za miežami svaich šerahaŭ. Novym Papam byŭ vybrany italjanski archidyjakan Tedalda Viskonci, jaki doŭhi čas nie byŭ u Italii, a tamu nie byŭ uciahnuty ŭ jaje mižusobnyja kanflikty.
Abrańnie Viskonci paśla 2 hadoŭ i 9 miesiacaŭ sprečak stała dla jaho poŭnaj niečakanaściu. U hety čas jon znachodziŭsia razam z karalom Anhlii Eduardam I u Akry, kudy ich pryvioŭ dziaviaty kryžovy pachod. Pačuŭšy pra svajo abrańnie, jon pieršaj spravaj razasłaŭ usim zaklik dapamahčy kryžakam.
1 studzienia 1272 hoda Viskonci vysadziŭsia ŭ partovym Bryndyzi i ŭ pačatku lutaha dabraŭsia da Viterba. Tut jon zaviaršyŭ svajo abrańnie i pryniaŭ papskuju mantyju, ale pa-raniejšamu aściarožna nazyvaŭ siabie biskupam-elektam. 13 sakavika razam z usioj kuryjaj jon uvajšoŭ u Rym, dzie jaho paśviacili ŭ śviatary — bo san dyjakana nie źjaŭlaŭsia śviatarskim, — a paśla ŭ biskupy, i karanavali ŭ sabory Śviatoha Piatra pad imiem Hryhoryja X.
Sa zhasańniem rodu Hohienštaŭfienaŭ paśla stohadovaj baraćby «hvielfaŭ» i «hibielinaŭ» pieramožcami časova vyjšli prychilniki Papy. U časy pantyfikatu Hryhoryja X kanflikt pačaŭ zhasać, i ŭ 1274 hodzie impieratar aficyjna pryznaŭ niezaležnaść papskaj dziaržavy. Kančatkova partyi italjanskich haradoŭ pierastali isnavać praz dva stahodździ, kali tam ŭstalavalisia tyranija i despatyzm.
Kankłaŭ
Praz dva hady paśla svajho abrańnia, padčas Druhoha Lijonskaha saboru, jaki sam Hryhoryj X i sklikaŭ, jon, pamiatajučy ab ciažkaściach i zatrymkach, jakija ŭźnikli ŭ Viterba padčas jaho abrańnia, vydaŭ bułu Ubi periculum («Dzie niebiaśpieka»), jakaja vyznačyła mietodyku abrańnia Papy Rymskaha.
Koratka pierakazvajučy jaje źmiest: Hryhoryj X uziaŭ za ŭzor usie tyja zachady, jakija zrabili žychary Viterba. Kardynały-vybarščyki musili być zamknionyja razam biez usialakaha kantaktu sa źniešnim śvietam, a kali im patrabavałasia zanadta šmat času dla abmierkavańnia, ichnija zapasy charču i pitva pastupova abmiažoŭvali, kab paskoryć dasiahnieńnie kansensusu. Tych, chto parušyŭ by hetyja praviły, mahli adłučyć ad Carkvy i pazbavić ichnich pasad.
U hetaj ža bule było ŭpieršyniu ŭžyta słova kankłaŭ — conclave, jakoje litarataralna aznačaje «zamkniony pakoj» (ad łacinskaha cum clave — pad klučom).
Takija žorstkija praviły nie vielmi padabalisia kardynałam, i Papa Jan XXI navat admianiŭ ich. Cikava, što hety papa zahinuŭ vielmi niezvyčajnaj śmierciu — na jaho abrynułasia stol papskaha pałaca ŭ Viterba. Vielmi simvalična. Nastupnyja papy adnavili dziejańnie buły.
Ź nievialikimi źmienami i karekciroŭkami hetyja normy ŭsio jašče rehulujuć praviadzieńnie kankłava. Siońnia kankłaŭ pravodzicca ŭ častcy vatykanskaha Apostalskaha pałaca, izalavanaj ad inšych. Adzinyja dźviery zamykajucca zvonku i znutry. Paśla taho, jak dźviery zamknionyja, jany adčyniajucca tolki ŭ vyklučnych vypadkach i dla abviaščeńnia vynikaŭ vybaraŭ.
Niepasredna hałasavańnie adbyvacca ŭ Sikścinskaj kapele, dzie ŭžo nielha pakinuć kardynałaŭ biez dachu nad hałavoj — zała pierakrytaja sklapieńniami, raśpisanymi Mikiełandžeła.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ
Kamientary