Дзень не такога і чужога жыцця вачыма журналіста-шпіёна

На працягу некалькіх дзесяцігоддзяў Капусцінскі ўласнымі вачыма — як журналіст і, гэта высветліцца праз 17 гадоў пасля падзення камуністычнага рэжыму, як агент вайсковай разведкі Польскай Народнай Рэспублікі — сачыў за сітуацыяй у Афрыцы з пачатку дэкаланізацыі і вызваленчых рухаў і да 90-х гадоў. Кніга «Яшчэ адзін дзень жыцця» — гэта першыя месяцы грамадзянскай вайны ў Анголе, на фоне якіх краіна атрымала незалежнасць ад Партугаліі.

Здавалася б, 70-я гады, вайна, Афрыка — усё гэта даволі далёка, каб зачапіць і ўразіць нас ў ХХІ стагоддзі. Але Капусцінскі, без перабольшвання, геніяльны аўтар. У 1976 годзе ён піша так, што ў 2025-м ты не можаш адарвацца. Гэта і журналістыка, і літаратура, і філасофскае разважанне. А яшчэ гэта яркі, дынамічны, сучасны тэкст. 

Рышард Капусцінскі — непасрэдны ўдзельнік драматычных эпізодаў у гісторыі краін Афрыкі, Азіі і Лацінскай Амерыкі. Ён назіраў, як яны перажывалі дзяржаўныя перавароты, рэвалюцыі, войны і крызісы. Але на першым плане ў Капусцінскага заўсёды не палітыка і вайна, а звычайны чалавек. «Немагчыма пісаць пра людзей, з якімі ты не перажыў хоць бы каліва таго, што перажываюць яны», — скажа аўтар у «Яшчэ адным дні жыцця».

Капусцінскі шмат расказвае пра вельмі простых людзей. Напрыклад, пра пакаёўку сталага веку, дону Картажыну, што працавала ў гатэлі ў Луандзе, дзе ён жыў. Пра недасведчаных жаўнераў, часам, зусім юнакоў. Адзін з іх кажа, што хоча вучыцца маляваць, але спярша вымушаны пайсці на фронт, бо потым яго абяцаюць адправіць у школу. Пра 86-гадовую кабету, якая не разумее, што адбываецца ў краіне, але працягвае пячы хлеб, як і ўсё сваё жыццё. Першы прэзідэнт Анголы — Агустыньё Нэту — узнікне на старонках кнігі значна пазней. Аказваецца, Капусцінскі быў з ім някепска знаёмы, некалькі разоў браў інтэрв’ю, але расказвае пра гэта сярод іншых ангольскіх гісторый. 

Дарэчы, першы прэзідэнт Анголы быў доктарам і паэтам. Найбліжэйшымі паплечнікамі гэтага марксіста таксама былі паэты — Вірыяту да Круш і Марыё дэ Андрадэ. «З’яўленне вызваленчага руху ў Анголе — справа рук гэтых трох паэтаў», — адгукаецца чымсьці знаёмым. 

У кнізе Ангола ў стане хаатычнай, неарганізаванай грамадзянскай вайны. Спачатку даволі складана разабрацца ў тым, хто з кім ваюе, які ў гэтым удзел партугальцаў, краін НАТА, кубінскіх жаўнераў. Можна даверыцца тэксту (паступова сітуацыя праясніцца), альбо адразу прачытаць апошні раздзел: «Ангола ад А да Я». Там Капусцінскі сцісла расказвае пра ключавыя этапы ў гісторыі Анголы, племянную структуру, шматрасавасць краіны і тры асноўныя рухі ў грамадзянскай вайне — Народны рух за вызваленне Анголы (MPLA), Нацыянальны фронт вызвалення Анголы (FNLA) і Нацыянальнае аб’яднанне поўнага вызвалення Анголы (UNITA). 

Фронт у традыцыйным уяўленні ў той вайне адсутнічаў. Ангола — вялікая краіна, займае 7-е месца на кантыненце, з на той момант не вельмі вялікай колькасцю насельніцтва. Тады ў вялізнай краіне жыло ўсяго каля 5 мільёнаў. Паміж аазісамі, дзе ёсць пітная вада, можа быць некалькі сотняў кіламетраў. А калі няма вады, то і фронта там быць не можа. «Тут фронт усюды і нідзе. Гэтая зямля занадта вялікая, а людзей тут занадта мала, каб існаваў лінейны фронт. Гэта дзікі і неарганізаваны свет, з ім цяжка суіснаваць».

Адзін з дасведчаных жаўнераў, моцна стомлены камандантэ Нгозі, які працягвае зацята змагацца, скажа: «Гэта краіна, дзе вайна цягнецца пяцьсот гадоў, з тагу часу, як сюды прыйшлі партугальцы. Ім былі патрэбныя нявольнікі на продаж, на экспарт у Бразілію, на Карыбы, наогул за акіян. З усёй Афрыкі Ангола паставіла на той кантынент найбольшую колькасць нявольнікаў. Таму нашу краіну называюць чорнай маці Новага свету. Палова бразільскіх, кубінскіх, дамініканскіх сялян мае продкаў з Анголы. Некалі гэта была людная, заселеная краіна. А потым зрабілася пустой, нібыта праз яе прайшоў мор». Ён жа скажа і іншае, кароткае, але глыбокае: «Столькі пакуты, каб быць вольным».

Рышард Капусцінскі бачыў розныя войны. Таму ягоныя выказванні пра вайну такія ёмістыя. Калі я чытала іх, то не магла не думаць пра навіны апошніх месяцаў, у якіх палітыкі дазваляюць сабе легкадумныя выказванні пра вайну, пра якую яны быццам маюць уяўленне, таму што бачылі сторыз у сацсетках. 

«…вобраз вайны неперадавальны. Ні пяром, ні голасам, ні камерай. Вайна з’яўляецца рэальнасцю толькі для тых, хто знаходзіцца ў яе скрываўленым, агідным, брудным нутры. Для іншых — гэта старонка кніжкі, карцінка на экране, больш нічога».

У кнізе багата разважанняў аўтара. Але не толькі пра сваё ўспрыманне падзеяў і свае эмоцыі. Капусцінскі зазірае глыбока ў ангольскую душу. Настолькі глыбока, наколькі яму дазваляе жыццёвы досвед і веданне мовы. Напрыклад, ён даволі падбрабязна расказвае пра confusão — спецыфічны стан разгубленасці і дэзарыентацыі, які здараецца з ангольцамі. Гэта тое, што не могуць зразумець еўрапейскія журналісты, калі на некалькі дзён прыязджаюць зрабіць рэпартажы пра падзеі ў Анголе. Яны не могуць знайсці нікога, хто б мог сказаць нешта ўцямнае. А тыя, хто можа, на пытанне «што цяпер адбываецца?» адказваюць толькі адно: confusão.

«Confusão — гэта слова-ключ, слова-сінтэз, слова-ўсё… Гэта сітуацыя, якую стварылі людзі, але ў працэсе страцілі над ёй кантроль і панаванне, зрабіўшыся ахвярамі confusão. У confusão прысутнічае нейкі фаталізм». 

Але пры ўсёй, падавалася б, безнадзейнасці і складанасці сітуацыі, аўтар знаходзіць тое, на што можна абаперціся, каб вытрываць усе выпрабаванні. Некаторыя пасажы ў кнізе — чыстая псіхатэрапія. Асабліва калі прачынаешся раніцай і ў навінах чытаеш, што ў свеце пачалася чарговы ўзброены канфлікт: 

«Нават калі нас атачае акіян зла, з яго будуць выступаць зялёныя і ўрадлівыя выспачкі. Іх відаць, яны на даляглядзе. Нават найгоршая сітуацыя, калі мы апынаемся ў ёй, раскладаецца на асноўныя элементы, і сярод іх будуць такія, за якія можна ўхапіцца, як за галінку куста, што расце на беразе, каб супрацьстаяць вірам, якія зацягваюць на дно». 

Адзін з самых яркіх, на мой погляд, момантаў у кнізе і даў ёй назву. Яго і цяпер можна зрабіць лозунгам на кожны дзень. Бо ўжо відавочна, што чалавецтва вельмі павольна робіць высновы, калі ўвогуле робіць. І напісанае паўстагоддзя таму ўсё яшчэ можа быць актуальным:

«Нэльсан раптам спыніўся, выпрастаў плечы і сказаў: «Яшчэ адзін дзень жыцця». Бо цяпер дарога да самай Бенгелы была свабоднай. І ён пачаў рабіць гімнастыку, і мы ўсе разам з ім». 

Рышард Капусцінскі. Яшчэ адзін дзень жыцця. — Кракаў: Гутэнберг-паблішэр, 2024. Пераклаў з англійскай Яўген Саляйчук

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0