«Adbor» moŭnych srodkaŭ u litaraturnuju biełaruskuju movu 100 hadoŭ tamu išoŭ biez dumki pra niekatoryja asablivaści. Byli pad upłyvam polskaj, ruskaj movy, a niejkich abarotaŭ navat nie zaŭvažali.
Ale navat ciapier, u 2016 hodzie, za 120 km ad Łatvii i 200 km ad Litvy znachodziacca moŭnyja skarby, jakija biełaruskaj movaj praniesienyja ad vielmi starych, bałckich časoŭ.
Hetaje videa było źniata etnohrafami sioleta ŭ studzieni. Miesca zapisu — Haradocki rajon, Viciebskaja vobłaść. Vioska Miastečka pamiž Haradkom i Nieŭlem (ciapier u składzie Pskoŭskaj vobłaści). Čałaviek śpiavaje viesnavuju vałačobnuju pieśniu.
I raptam čuješ vyraz, za jaki začeplivajecca vucha (na videa pačynajecca z 1:03): «A ci vidzili vy, a ci słyšyli / Vy arła licia dy vianočak nisia». Biełaruskamoŭny puryst adłaviŭ by rusizmy (vidzieć — bačyć, słyšać — čuć, licia — letučy, nisia — niesučy). Ale tut jość i druhi słoj, i jaho biełaruskamoŭny čałaviek naŭrad ci lohka vydzielić.
Sučasnaja biełaruskaja litaraturnaja mova nie viedaje takich abarotaŭ, jak «vidzieli arła licia» (pa-litaraturnamu: «bačyli arła letučy»). A tym časam heta — časty abarot u bałckich movach, najpierš u litoŭskaj.
Naprykład, u litoŭskaj: «Matau jį einant», ci ŭ łatyšskaj: «Redzu viņu ejot». Litaralna — «baču jaho idučy», pa-litaraturnamu — «baču, jak jon idzie».
Tak i ŭ hetaj vałačobnaj pieśni: pa-litaraturnamu było b — «bačyli (vidzili), jak aroł lacić».
Dva dziejańni, jakija vyhladajuć roŭnymi pa značeńni, bo nie adroźnivajucca moŭnymi srodkami. A bałckija movy zachavali asablivaść, jakaja «ranhuje» dziejańni, vysoŭvajučy napierad adno i adsoŭvajučy ŭ «fon» druhoje.
Ci ŭ hetym jość niešta jašče, aproč zamiłavańnia archaičnymi reliktami ŭ biełaruskaj movie? Jość.
Zhadanaje vyšej «ranhavańnie» dziejańniaŭ — heta papraŭdzie svaja «fiłasofija» bałckich havorak. Inšaja prajava hetaha, jakaja taksama ŭ bałckich movach raspaŭsiudžanaja, heta znakamityja «byŭ pajšoŭ», «byŭ by pajšoŭ» i «byŭ pajšoŭšy». Takija tonkaści sensaŭ! Jość dziejańnie ŭ minułym (byŭ), a jość jašče i raniejšaje, papiaredniaje jamu dziejańnie (pajšoŭ). Heta pra raznastajnaść va ŭsprymańni prastory i ludziej, ich dziejańniaŭ u prastory. Nie prosta «pajšoŭ i byŭ», nie prosta «lacieŭ i bačyŭ».
I heta, jak bačym, zachavałasia dzie-nidzie ŭ biełaruskaj movie. Kali my stracim heta, my zhubim niešta važnaje.
Ciapier čytajuć
Pamior palitviazień Valancin Štermier. «Ledź chadziŭ paśla insultu — a jaho kinuli ŭ ŠIZA»7
Kamientary